O. Yusupova

Matematik tahlil metodlari
. Til qurilishining tovush 
tarkibi, morfologik va sintaktik birliklari, grammatik qoidalar 

---

75 
sifat jihatidangina emas, miqdor jihatidan ham o‗ziga xos 
xususiyatlarga ega.
Miqdor belgilarini o‗rganishda matematik tahlil metodlari 
qo‗llaniladi.
Til 
birliklarining 
matematik 
metod 
yordamida 
o‗rganiladigan miqdor belgilarini uchga ajratadilar:
1. Nazariy to‗plamlik belgilari.
2. Mantiq algebrasiga asoslangan transformatsion belgilar.
3. Ehtimollik belgilari.
Transformatsion yoki algoritm jihatdan tahlil qilish
til ifoda vositalari tizimini tasvirlashning aniq qoidalarini 
ko‗rsatib berishdir.
Tabiiy tillarni tahlil qilish va tasvirlashda ikki xil qolip 
tuzish qoidalari ko‗zda tutiladi:
a) bevosita tashkil etuvchilar bilan bajaradigan ishlar 
qoidalari,
b) transformatsion qolip tuzish.
Bevosita tashkil etuvchilarga ajratish metodi
. Bu 
metod til birliklari orasidagi munosabat va ularning qanday 
joylanishini o‗rganadi.
Tildagi eng kichik birlik fonema bo‗lib, ular nutqda eng 
kichik 
segmentlarda 
namoyon 
bo‗ladi. 
Fonemalarni 
tekshiruvchi pog‗ona segmental fonologiya deb yuritiladi. 
Fonemalardan katta bo‗lgan til birliklariga tegishli bo‗lgan 
fonologik 
xususiyatlar 
suprasegmental 
fonologiyada 
tekshiriladi. 
So‗zning 
fonologik 
tuzilishi 
va 
gapning 
intonatsiyasini o‗rganishda ularni tashkil etuvchi birliklar 
o‗rganiladi.
Bu metod gapning sintaktik qurilishini, gap bo‗laklarining 
munosabatini va til birliklarini o‗rganishda qanday qismlardan 
tuzilganligini aniqlashda yordam beradi.
Transformatsion tahlil metodining asosiy maqsadi tilda 
mavjud bo‗lgan gaplarning yadro gaplardan tuzilganligini, 
ulardagi chuqur va yuzaki strukturalar munosabati o‗rganiladi. 

---

76 
Transformatsion tahlil metodining barcha xususiyatlarini 
amerikalik olim Naum Xomskiy ochib bergan. Hozirgi 
tilshunoslikning sintaktik va stilistik tadqiqotlarida bu metod 
ko‗p ishlatiladi. Masalan: 
Behzod o„qigan kitob stol ustida 
turibdi. 
Bu gapni transformatsiya qilsak quyidagicha bo‗lishi 
mumkin: 
Behzod o„qib chiqqan kitob stol ustida turibdi. 
Behzod tomonidan o„qilgan kitob stol ustida turibdi (o„qigan, 
o„qib chiqqan, tomonidan o„qilgan).