/
h am b o ‘lishi m um kin. 0 ‘sim lik o ‘sishi u c h u n qu lay sh a ro it b o ‘lsa,
transpiratsiya koeffitsiyenti 350-300 gacha tushishi m umkin.
Suvning sarflanishi transpiratsiya koeffitsiyentining kattaligi faqat
o ‘sish sharoitiga emas, balki o ‘simliklarning yoshi, o ‘sish jarayonlarining
jadalligiga bog‘liq. 0 ‘sish davrining boshlanishida 1 t quruq m odda hosil
qilish uch u n 800-1000 m 3 suv sarflanad i. 0 ‘sim lik q a rish i b ila n bu
k o ‘rsatkich kam ayadi va o ‘sish davrining oxiriga kelib 150 dan 200 m 3/t
b o ia d i. Am m o bu o ‘lcham lar o ‘rtacha k o ‘rsatkichdan sezilarli farq qiladi.
O b-havo
iliq va sernam b o is a , suv kam sarflanadi. Issiq, q u ru q ob-
havoda esa, suv sarflash yuqori b o ia d i.
Kuzgi b u g‘doy dalada o ‘stirilayotganda o ‘simlik sarflaydigan suvni
tu p ro q d a n b u g ia n a y o tg a n suvdan farq qilish qiyin. Shuning uchun
m a’lum bir m aydonda sarflangan suv, don yoki um umiy hosil massasining
k a tta lig ig a so lishtirib hiso b lan ad i. Bu k o ‘rsa tk ic h kuzgi b u g ‘doyni
o 'stirish sharoitiga b o g iiq holda um umiy m assa uchun 400-600, don
uchun 800-1200 m 3/t b o ia d i.
K u zg i b u g ‘d o y n in g su v g a ta la b i o ‘sish d a v rid a o sh ib b o ra d i.
U ru g ia rn in g bir tekis, qiyg‘os unib chiqishi uchun tuproqning 10 sm
qalinligida namlik 10 mm dan k o ‘p b o iish i talab qilinadi. M aysalam ing
suv b u g ian tirilad ig an barg yuzasi kam b o ig an lig i uchun ularga kam
suv kerak. 0 ‘simlik eng k o ‘p suvni naychalash
davridan donning sut
pishish bosqichigacha sarflaydi.
0 ‘zbekistonning lalm ikor yerlarida, to g ‘ etaklaridagi tekisliklarda,
to g ‘ oldi m intaqalarida sizot suvlar ju d a chuqur joylashganligi uchun
tu p ro q p ro fil (kesim )ining p a stk i q a tla m la rid a n k a p illa rla r o rq ali
nam likning t o ‘xtovsiz va m e’y o rid a k o ‘tarilish ig a t o ‘sqinlik qiladi.
Shuning uchun respublikamizning lalm ikor dehqonchilik hududlarida
tu p ro q n i n am lay d ig an asosiy m an b a a tm o sfe ra y o g ‘in g arc h ilik la ri
hisoblanadi. K uzgi b u g ‘doy ekiladigan lalm ikorlikda tu p ro q n in g suv
rejimi atm osfera yog‘ingarchiliklari, ularning
y o g ish i va mavsumiyligi,
nam likning b u g ian ish ig a b o g iiq .
K uz, qish, e rta b a h o rd a y o g ‘in g arc h ilik la r q a n c h a k o ‘p b o i s a ,
tuproqda shuncha k o ‘p nam zaxirasi to ‘planadi. Bu kelgusida b o iad ig a n
o b -h a v o g a b o g i i q b o i m a g a n h o ld a y u q o ri h o sil sh a k lla n is h in i
t a ’m inlaydi. A ksincha, kuz kech, qish q u ru q kelsa,
hosilning qanday
b o iish i kech bahordagi yog‘ingarchiliklarga b o g iiq b o iib qoladi. Ammo
bu yetarli b o im ay di. Kuzgi bug‘doy ekilgan ekinzorlardagi tuproqning
0-20 sm (y u q o ri) va 20-60 sm (p a s tk i) q a tla m la rid a o ‘sim lik n in g
naychalash davridan boshlab nam likning kamayishi yaqqol kuzatiladi.
L alm ik o rlik d a kuzgi b u g ‘doy o ‘sish davrin ing ik kin chi d av rid a,
o ‘simlik uchun suv m anbai tuproqning chuqur qatlam lari (100-120 sm)
b o ia d i.
0 ‘z b e k is to n n in g t o g ‘ v a t o g ‘ o ld i e ta k la rid a g i k u zg i b u g ‘doy
ekinzorlarida o ‘sish davrida tu p ro q d an sarflangan nam likning o ‘rtacha
m iqdori 359,8 mm b o ia d i. Shundan suvning tup roq dan b ug ian ish ig a
181,1 mm, transpiratsiyaga 178,6 m m sarflanadi. T uproq namligining
sarflan ish i u n ib ch iq ish -n ay ch alash d a v rid a 82,8 m m , n ay ch alash -
b o s h o q la s h d a 151,4 m m , b o s h o q la s h -s u t p ish is h d a 78,5 m m , su t
p ish is h -to ia pishishda 46,8 m m b o iis h i kuzatilgan. N aychalash-sut
pishish d a v rid a um um iy suv sarfining 63,9 % i sa rfla n a d i (O ripov,
Xalilov, 2007-y.).
Kuzgi bug‘doy o ‘simlik o ‘suv organlarining b a q u w a t rivojlanganligi,
ekish m uddatlari, m e’yorlari, sug‘orish va
boshqa agrotexnik omillarga
b o g iiq holda suv sarflaydi. Sug‘oriladigan yerlarda o ‘simlikning b a q u w a t
rivojlanishi uchun ekish m uddatlari sezilarli ta ’sir k o ‘rsatadi. Zarafshon
vohasida o ‘tkazilgan tajrib a la r e rta ekilgan kuzgi b u g ‘doy yer usti
massasining kech ekilgandagiga nisbatan k o ‘p bo iish in i k o ‘rsatdi. Juda
erta ekilgan o ‘simliklar qishda zararlanganligi uchun b ahorda ularning
o'sishi sekinlashadi.
Kuzgi bug‘doy kech ekilsa, m e’yordagi yer usti massasi va ildiz tizimini
shakllantira olmaydi, binobarin tuproqdagi m avjud nam likdan ham t o i a
foydalana olmaydi.
0 ‘simlik naychalash davrida suvni k o ‘p talab qiladi. Shuningdek,
bug‘doy o ‘sish davrining boshqa davrlarida ham namlik yetarli m iqdorda
b o iish i kerak. Tuplanishda nam
yetishmasa, barglar, poyalar hosil b o iish i
kechikadi, ildiz tizim i kuchsiz rivojlanadi, o ‘simlik qishlashga yaxshi
rivojlanm asdan kiradi. Naychalashda o ‘simlik yetarli m iqdorda namlik
olm asa, b a rg la r, p o y a la rn in g b o ‘g ‘im o r a lig i o ‘sish d an t o ‘xtayd i,
biomassa o ‘sishi kam, o ‘simlikning b o ‘yi past b o ia d i. Bu davrda namning
yetishmasligi generativ (jinsiy) organlarning hosil b o iish in i buzadi, don
hosil qilm aydigan gullarning k o ‘p b o iis h i va um um iy m assa ham da
donning kam b o iish ig a olib keladi.
N am likning gullash va u ru g ia n ish davrida
yetishmasligi ham don
hosilini kam aytiradi. D onning shakllanishi va to iis h i davrida o ‘simlik
yetarli m iqdorda namlik bilan ta ’minlanmasa, donlar yengil, puch b o iib
qoladi. Sug‘oriladigan yerlardagi kuzgi b u g ‘doy donining shakllanishi
va to iis h i davrida tuproqning namligi cheklangan dala nam sig‘imining
70 % idan kam b o ‘lmasligi kerak.
Download
Do'stlaringiz bilan baham: