Biologiyasi.
Kuzgi bug‘doy uru giari 1-2°C haroratda ko ‘kara boshlaydi.
A m m o bu n d ay h a ro ra td a b o ‘rta y o tg a n b u g ‘d o y d a biokim yoviy va
fiziologik jaray o n lar sekin kechadi. H aro ratn in g k o ‘tarilishi bilan bu
jarayonlar kuchayadi hamda ko‘karayotgan m urtakka oziqa moddalarning
kelishi tezlashadi. U ru g ia r unib chiqishi uchun qulay h aro rat 12-20°C
b o iib , harorat 30°C ga yetsa, u ru g iarn ing dala sharoitida unuvchanligi
kam ayadi. T u p ro q yuza qatlam id a nam yetarli va h a ro ra t 14-16°C
b o ig a n d a m aysalar 7-9 kunda unadi. Sutkalik h aro rat 10°C b o ig a n d a
maysalar 12 kunda, 20°C da ekilganda 5-7 kun o ‘tgach, unib chiqadi.
0 ‘zb ek isto n n in g lalm ik o r m in ta q a la rid a k u z d a u r u g i a r q u ru q
tuproqqa ekilganligi, yetarli m iqdorda yog‘ingarchilik, issiq boim aganligi
uchun qishda yoki k o ‘klam da unib chiqadi.
/
L a lm ik o r d e h q o n c h ilik q ilin a d ig a n asosiy m in ta q a la rd a , kuzgi
yo m g ‘irla rn in g kech yog‘ishi h a m d a h av o n in g e rta soviy boshlashi
u ru g ia rn in g qishlashga yarim b o ‘rtgan va b o ‘rtgan holda kirishiga sabab
b o ia d i. Bunday u ru g ia r qishki iliq kunlarda yoki bahorda unib chiqadi.
S u g ‘o rila d ig a n y e rla rd a k u z g i b u g ‘d o y u r u g i a r i eng qu lay
m uddatlarda nam yetarli tuproqqa ekilganda, 6-8 kunda unib chiqadi.
Ekin unib chiqish davrida samarali haro rat 116-139°C ni tashkil qiladi.
H aro rat 35-36 °C b o ig a n d a assimilasiya jarayoni sekinlashadi.
T u p lan ish bo sq ichid a o ‘sim likning qishlashi eng yuqori b o ia d i.
Sug‘oriladigan yerlarda, o ‘sim likda to ‘rtinchi bargning hosil b o iis h i
bilan tuplanish b o ‘g‘imi shakllana boshlaydi.
S a m a rq a n d v ilo y a tin in g s u g ‘o rila d ig a n y e rla rid a o ‘tk a z ilg a n
tajribalarga k o ‘ra, kuzgi bug‘doy erta ekilsa, o ‘simlik t o i a unib chiqqach,
10-18 kun o ‘tib tuplanadi. Kechki ekilgan bug‘doyning tuplanishi kuzda
boshlanib, baho rda yana davom etadi. Bunday ekinzorlarda tuplanish
davri 70 kun va undan ortiq b o ia d i (Oripov, Xalilov, 2007-y.).
Sug‘oriladigan yerlar yetarli namlik, harorat, oziqa m oddalar bilan
t a ’m inlanishi k a tta t a ’sir k o ‘rsatadi. T uplanish b o ‘g ‘imi joylashgan
tuproq qatlam ida nam lik yetishmasa, yon poyalar hosil b o iish i keskin
kamayishi yoki t o i a to ‘xtashi mumkin. D ala sharoitida bitta o ‘simlikda
5-7 dona poya, kech ekilganida 3 tagacha poya hosil b o ia d i.
Yon poyalar tuplanish b o ‘g‘imini bosh poya tuplanish b o ‘g‘imiga yaqin
hosil qiladi va ularni ajratish qiyin. U lar faq at tuplanish b o ‘g ‘imidagi
kurtakchalardangina emas, m urtakdagi uxlovchi kurtaklardan va kaleoptil
asosidagi kurtakchalardan ham hosil b o iish i mumkin.
Ayrim hollarda bosh poyada bir emas, bir nechta tuplanish b o ‘g ‘imlari
hosil b o iib , ularni h ar biridan yon poyalar hosil b o ia d i.
Kuzgi b u g ‘doyda tuplanish h a ro ra t 2-4°C b o ig a n d a sekin o ‘tadi.
H a ro ra t 5°C dan o sh g an d a tezlashadi. H a ro ra t oshib b orishi bilan
tuplanish jadalligi va ikkilamchi ildiz tizimi hosil b o iish i kuchayadi.
Bu hoi tuproq yuza qatlamining tez qurishi va suvning transpiratsiyaga
sarflanishi bilan bogiiq. Unib chiqish davrida barglaming shakllanishi va
ildiz tizimining o ‘sishi 4-30 °C da ekilganda, tu p ro q d a nam lik yetarli
b o ‘lganda, o ‘rtacha sutkalik harorat 15-17 dan 8-10°C gacha boiishi kerak.
Tuplanish boshlanishi pastki barg q o ‘ltig‘idan birinchi yon shoxining
hosil b o iish i bilan belgilanadi. U bosh poyaning birinchi barg qini asosida
yotgan kurtakdan shakllanadi. Qulay sharoitda yon novdalar faqat bosh
poyaning barg q o ‘ltig‘idan emas, balki yon novdalar bargining asosida
joylashgan kurtaklardan ham hosil b o ‘ladi. Bu kurtaklardan ikkilamchi
tartib da novdalar, ulardan uchlamchi tartibdagi novdalar hosil b o ‘ladi.
Tuproqda nam yetishmasa, kuzgi bug‘doy qishlashga 4-5 ta poya o ‘rniga
1-2 ta poya hosil qilib kiradi. Tuplanish davrida tuproqdagi namlikning
cheklangan dala nam sig‘imiga nisbatan 80 % dan kam boim asligi eng
qulay hisoblanadi.
0 ‘sim lik o ‘sishi va rivojlanishi, yon p o y alarnin g hosil b o ‘lishiga
tuplanish b o ‘g‘imining joylashuvi, haro rat va tuproq namligi k atta ta ’sir
qiladi. Tuplanish b o ‘g‘imining joylashgan chuqurligi ortib borishi bilan
o ‘simlikning poya hosil qilish xususiyati ham kuchayadi.
Tuplanish b o 'g im in in g joylashish chuqurligi uru g ‘ni ekish chuqurligi,
yirikligi, tu p ro q zichligi va don ad o rlig i, tu p ro q n i tay y o rlash sifati,
h a ro ra t, nam lik, y o ru g ‘lik k a b o g ‘liq. Bu o m illar qulay n isb a tla rd a
b o ‘lganda tuplanish b o ‘g ‘imi 2-3 sm chuqurlikda joylashadi. U nib chiqish
d av ri oxirida bulutli va nam havo b o is a , tu planish b o ‘g ‘imi tu p ro q
yuzasidan 0,5-1 sm chuqurlikda joylashadi. Zich, d o n ad or b o ‘lm agan
tup roq lard a tuplanish b o ‘g ‘imi yuza joylashadi.
Y irik u r u g ia r ekilib, azotli o ‘g ‘itlar solinganda tu p lan ish keskin
ortadi. Tuplanish jadalligi navning biologik xususiyatlariga ham b o g iiq .
Kuzgi bug‘doyning yuqori, o ita c h a va past tuplanadigan navlari bor.
Tuplanishning oxiri, naychalash davrining boshida b o ia ja k poyaning
h a m m a o rg a n la ri k u r ta k h o lid a b o i i b , o ‘sim lik d a p la s tik z a x ira
m oddalari yetarli b o ig a n sh aroitda o ‘sa boshlaydi. Oldin bosh poya,
m a ’lum v a q t o ig a n d a n keyin yon p o y a la r o ‘sadi. B irinchi b o ‘g ‘im
o ra lig i kuzgi bug‘doyda, odatda 3-4 sm, ayrim hollarda 7-10 sm ga yetadi.
Birinchi b o ‘g ‘im o ra lig i 5-6 kun davom ida jadal o ‘sadi, 10-15 kundan
keyin o ‘sishdan to ‘xtaydi. Poyaning o ‘sishi bir sutkada o ita c h a birinchi
b o ‘g‘im oraligin ik i 0,5-1,5 sm, oxirgisiniki 5-6 sm va undan k o ‘p b o ia d i.
Oxirgi b o ‘g‘im o ra lig i eng uzun b o ia d i.
Qulay sharoitda, o ita c h a harorat 8-10°C b o ig an d a , naychalash davri
boshlanadi. H aroratning oshishi bilan poya va barglar o ‘sishi tezlashadi,
nay ch alash davri qisqaradi. Am m o tu p ro q d a nam yetishm asligi, suv
re jim in in g b u z ilis h ig a olib k e la d i va p o y a , b a rg la rn in g o ‘sish in i
sekinlashtiradi. Kuzgi bug‘doy o ‘stiriladigan m intaqalarda harorat rejimi
h a r xil b o ig a n i sababli bu bosqichning tugashi uchun o ita c h a foydali
h a ro ra t yigindisi 380-500°C ni tashkil qiladi.
N a y c h a la s h d a o ‘sim lik n in g n a m lik va o z iq a m o d d a la r b ila n
ta ’minlanishi ham k atta ahamiyatga ega. U larning yetishmasligi o ‘sishni,
p lastik m o d d ala r to ‘p lanishini k am ay tirad i, b o sh o q n in g shakllanish
sharoiti yom onlashadi va natijada hosilning kamayishiga olib keladi.
0 ‘zbekistonda kuzgi bug‘doyning boshoq tortishi ob-havoning quruq
va issiq davriga to ‘g‘ri keladi. Aprel oyining oxiri, may oyining boshidagi
yog‘ingarchilik kuzgi bug‘doy hosildorligiga deyarli ta ’sir k o ‘rsatmaydi.
Bu davrda yog‘ingarchilik m iqdori kam b o ‘lib, ular faqat tuproqning
yuza qatlamini namlashi mumkin. Shuning uchun lalm ikorlikda tuproq
pastki qatlam ining nam lik zaxirasi k a tta aham iyatga ega.
O b-havo sharoitiga qarab boshoqlash oldin yoki keyin boshlanishi
m u m k in . S a lq in , y o m g ‘irli o b -h a v o d a
b o s h o q la s h n a y c h a la s h
boshlangandan keyin 36-40 kunda, havo quruq va issiq b o ig a n d a 20-25
kunda boshlanadi.
Kuzgi bug‘doyning gullashi boshoqlashdan 2-3 kun keyin boshlanadi.
A yrim h o lla rd a ju d a noqu lay sh a ro itd a b o sh o q oxirgi b a rg qinid an
c h iq m a y g u lla sh i va u r u g i a n i s h i m u m k in . B u n d a y h o i k u c h li
q u rg ‘oqchilik ham da yuqori h a ro ra td a kuzatilib, poya oxirgi b o ‘g ‘im
o ra lig ‘ining o ‘sishdan t o ‘xtashi b ilan b o g iiq . Salqin, y o m g ir li ob-
havoda boshoqlash va gullash o ‘rtasidagi davr 5-8 kunga yetishi mumkin.
Bitta boshoq 3-5 kun, ekinzordagi boshoqlar 6-7 kun gullab turadi. Eng
k o ‘p gullar, gullashning boshlanishidan 2-3 kun o ‘tgach kuzatiladi va
oxiriga kelib kamayadi.
Bug‘doy changlari u ru g ‘chiga kelib tushm asa yashovchanligini tez,
2-3 soatda yo ‘qotadi. U rug‘chilar esa changni qabul qilib olish qobiliyatini
6-8 kun davomida saqlaydi.
G ullash va u ru g ia n ish 11-30°C h a ro ra td a m e’yorida o ‘tadi. U lar
havo harorati 20-25 °C b o ig a n d a jad al o ‘tadi. T uproqda nam yetarli,
havo harorati 25-30 °C b o ‘lsa ham gullash va u ru g ian ish m e’yorida o ‘tadi.
Boshoqlash, gullash, u ru g ia n ish davrining davomiyligi 5-8 kundan 10-
12 kungacha o ‘zgaradi.
K uzgi b u g ‘doy iyunda, t o g ii m in taq alard a iyulda pishib yetiladi.
D onning shakllanish davrida h aro rat 21-23°C b o is a , donning o ‘sishi
jadallashadi, uning davomiyligi qisqaradi. 0 ‘zbekiston sharoitida donning
to iis h i va pishib yetilish davri yuqori haro rat b o ig a n sharoitda o ‘tadi.
Lalm ikorlikda kuzgi bug‘doyning o ‘sish davri tuproq iqlim sharoiti,
q o ilan ilg an agrotexnika va navlarga b o g iiq holda 90-220 kun orasida
o ‘zgaradi. Sug‘oriladigan yerlarda kuzgi bu g'd o y o ‘suv davri 180-240
kun b o ‘ladi. H am do'stlik m am lakatlarining shimoliy m intaqalarida 300-
350 kunga yetadi.
Kuzgi b ug‘doy o ‘sish davrining ham m a bosqichlarida atrof-m uhitdagi
h a ro ra t 20-25°C b o ‘lganda ja d a l o ‘sadi. K o ‘pchilik ta d q iq o tla rn in g
k o ‘rsa tish ic h a, kuzgi b u g ‘doy 2-3 °C d a n 37-40 °C g acha b o i g a n
haroratda sezilarli o ‘sadi. H aro rat 40°C dan oshganda, o ‘simlik yashash
qobiliyatini saqlasa-da, quruq m oddaning hosil b o iish i to ‘xtaydi. Kuzgi
bu g ‘doy kech ekilsa, u r u g ia r b o ‘rtg an holda qishlashga kiradi. A gar
harorat u ru g ia m i ekish chuqurligida 16-17°C dan pastga tushmasa, k o ‘p
hollarda ular yashash qobiliyatini saqlab qoladi, erta bahorda о ‘sib yaxshi
hosil beradi. T u planishda 2-4 poya hosil b o ig a c h , o ‘sim lik 17-22°C
sovuqqa chidaydi. Qor qatlam i b o im a g a n d a sovuq 20-25°Cga yetsa va
bu sovuq davom etmasa, kuzgi bug‘doyni sovuq urmaydi. Q or qatlam i
q alin b o i s a , yaxshi chin iq q an kuzgi b u g 'd o y 35°C va u n d a n o rtiq
sovuqqa chidaydi.
Download Do'stlaringiz bilan baham: |