O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov


bet27/221
Sana07.01.2023
Hajmi
#898199
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   221
Bog'liq
Donchilik. Yakubjanov O, Tursunov S, Muqimov J

Biologiyasi. 
Kuzgi bug‘doy uru giari 1-2°C haroratda ko ‘kara boshlaydi. 
A m m o bu n d ay h a ro ra td a b o ‘rta y o tg a n b u g ‘d o y d a biokim yoviy va 
fiziologik jaray o n lar sekin kechadi. H aro ratn in g k o ‘tarilishi bilan bu 
jarayonlar kuchayadi hamda ko‘karayotgan m urtakka oziqa moddalarning 
kelishi tezlashadi. U ru g ia r unib chiqishi uchun qulay h aro rat 12-20°C 
b o iib , harorat 30°C ga yetsa, u ru g iarn ing dala sharoitida unuvchanligi 
kam ayadi. T u p ro q yuza qatlam id a nam yetarli va h a ro ra t 14-16°C 
b o ig a n d a m aysalar 7-9 kunda unadi. Sutkalik h aro rat 10°C b o ig a n d a
maysalar 12 kunda, 20°C da ekilganda 5-7 kun o ‘tgach, unib chiqadi.
0 ‘zb ek isto n n in g lalm ik o r m in ta q a la rid a k u z d a u r u g i a r q u ru q
tuproqqa ekilganligi, yetarli m iqdorda yog‘ingarchilik, issiq boim aganligi 
uchun qishda yoki k o ‘klam da unib chiqadi.


/
L a lm ik o r d e h q o n c h ilik q ilin a d ig a n asosiy m in ta q a la rd a , kuzgi 
yo m g ‘irla rn in g kech yog‘ishi h a m d a h av o n in g e rta soviy boshlashi 
u ru g ia rn in g qishlashga yarim b o ‘rtgan va b o ‘rtgan holda kirishiga sabab 
b o ia d i. Bunday u ru g ia r qishki iliq kunlarda yoki bahorda unib chiqadi.
S u g ‘o rila d ig a n y e rla rd a k u z g i b u g ‘d o y u r u g i a r i eng qu lay
m uddatlarda nam yetarli tuproqqa ekilganda, 6-8 kunda unib chiqadi. 
Ekin unib chiqish davrida samarali haro rat 116-139°C ni tashkil qiladi.
H aro rat 35-36 °C b o ig a n d a assimilasiya jarayoni sekinlashadi.
T u p lan ish bo sq ichid a o ‘sim likning qishlashi eng yuqori b o ia d i. 
Sug‘oriladigan yerlarda, o ‘sim likda to ‘rtinchi bargning hosil b o iis h i 
bilan tuplanish b o ‘g‘imi shakllana boshlaydi.
S a m a rq a n d v ilo y a tin in g s u g ‘o rila d ig a n y e rla rid a o ‘tk a z ilg a n
tajribalarga k o ‘ra, kuzgi bug‘doy erta ekilsa, o ‘simlik t o i a unib chiqqach, 
10-18 kun o ‘tib tuplanadi. Kechki ekilgan bug‘doyning tuplanishi kuzda 
boshlanib, baho rda yana davom etadi. Bunday ekinzorlarda tuplanish 
davri 70 kun va undan ortiq b o ia d i (Oripov, Xalilov, 2007-y.).
Sug‘oriladigan yerlar yetarli namlik, harorat, oziqa m oddalar bilan 
t a ’m inlanishi k a tta t a ’sir k o ‘rsatadi. T uplanish b o ‘g ‘imi joylashgan 
tuproq qatlam ida nam lik yetishmasa, yon poyalar hosil b o iish i keskin 
kamayishi yoki t o i a to ‘xtashi mumkin. D ala sharoitida bitta o ‘simlikda
5-7 dona poya, kech ekilganida 3 tagacha poya hosil b o ia d i.
Yon poyalar tuplanish b o ‘g‘imini bosh poya tuplanish b o ‘g‘imiga yaqin 
hosil qiladi va ularni ajratish qiyin. U lar faq at tuplanish b o ‘g ‘imidagi 
kurtakchalardangina emas, m urtakdagi uxlovchi kurtaklardan va kaleoptil 
asosidagi kurtakchalardan ham hosil b o iish i mumkin.
Ayrim hollarda bosh poyada bir emas, bir nechta tuplanish b o ‘g ‘imlari 
hosil b o iib , ularni h ar biridan yon poyalar hosil b o ia d i.
Kuzgi b u g ‘doyda tuplanish h a ro ra t 2-4°C b o ig a n d a sekin o ‘tadi. 
H a ro ra t 5°C dan o sh g an d a tezlashadi. H a ro ra t oshib b orishi bilan 
tuplanish jadalligi va ikkilamchi ildiz tizimi hosil b o iish i kuchayadi.
Bu hoi tuproq yuza qatlamining tez qurishi va suvning transpiratsiyaga 
sarflanishi bilan bogiiq. Unib chiqish davrida barglaming shakllanishi va 
ildiz tizimining o ‘sishi 4-30 °C da ekilganda, tu p ro q d a nam lik yetarli 
b o ‘lganda, o ‘rtacha sutkalik harorat 15-17 dan 8-10°C gacha boiishi kerak.
Tuplanish boshlanishi pastki barg q o ‘ltig‘idan birinchi yon shoxining 
hosil b o iish i bilan belgilanadi. U bosh poyaning birinchi barg qini asosida 
yotgan kurtakdan shakllanadi. Qulay sharoitda yon novdalar faqat bosh


poyaning barg q o ‘ltig‘idan emas, balki yon novdalar bargining asosida 
joylashgan kurtaklardan ham hosil b o ‘ladi. Bu kurtaklardan ikkilamchi 
tartib da novdalar, ulardan uchlamchi tartibdagi novdalar hosil b o ‘ladi. 
Tuproqda nam yetishmasa, kuzgi bug‘doy qishlashga 4-5 ta poya o ‘rniga
1-2 ta poya hosil qilib kiradi. Tuplanish davrida tuproqdagi namlikning 
cheklangan dala nam sig‘imiga nisbatan 80 % dan kam boim asligi eng 
qulay hisoblanadi.
0 ‘sim lik o ‘sishi va rivojlanishi, yon p o y alarnin g hosil b o ‘lishiga 
tuplanish b o ‘g‘imining joylashuvi, haro rat va tuproq namligi k atta ta ’sir 
qiladi. Tuplanish b o ‘g‘imining joylashgan chuqurligi ortib borishi bilan 
o ‘simlikning poya hosil qilish xususiyati ham kuchayadi.
Tuplanish b o 'g im in in g joylashish chuqurligi uru g ‘ni ekish chuqurligi, 
yirikligi, tu p ro q zichligi va don ad o rlig i, tu p ro q n i tay y o rlash sifati, 
h a ro ra t, nam lik, y o ru g ‘lik k a b o g ‘liq. Bu o m illar qulay n isb a tla rd a
b o ‘lganda tuplanish b o ‘g ‘imi 2-3 sm chuqurlikda joylashadi. U nib chiqish 
d av ri oxirida bulutli va nam havo b o is a , tu planish b o ‘g ‘imi tu p ro q
yuzasidan 0,5-1 sm chuqurlikda joylashadi. Zich, d o n ad or b o ‘lm agan 
tup roq lard a tuplanish b o ‘g ‘imi yuza joylashadi.
Y irik u r u g ia r ekilib, azotli o ‘g ‘itlar solinganda tu p lan ish keskin 
ortadi. Tuplanish jadalligi navning biologik xususiyatlariga ham b o g iiq . 
Kuzgi bug‘doyning yuqori, o ita c h a va past tuplanadigan navlari bor.
Tuplanishning oxiri, naychalash davrining boshida b o ia ja k poyaning 
h a m m a o rg a n la ri k u r ta k h o lid a b o i i b , o ‘sim lik d a p la s tik z a x ira
m oddalari yetarli b o ig a n sh aroitda o ‘sa boshlaydi. Oldin bosh poya, 
m a ’lum v a q t o ig a n d a n keyin yon p o y a la r o ‘sadi. B irinchi b o ‘g ‘im 
o ra lig i kuzgi bug‘doyda, odatda 3-4 sm, ayrim hollarda 7-10 sm ga yetadi. 
Birinchi b o ‘g ‘im o ra lig i 5-6 kun davom ida jadal o ‘sadi, 10-15 kundan 
keyin o ‘sishdan to ‘xtaydi. Poyaning o ‘sishi bir sutkada o ita c h a birinchi 
b o ‘g‘im oraligin ik i 0,5-1,5 sm, oxirgisiniki 5-6 sm va undan k o ‘p b o ia d i. 
Oxirgi b o ‘g‘im o ra lig i eng uzun b o ia d i.
Qulay sharoitda, o ita c h a harorat 8-10°C b o ig an d a , naychalash davri 
boshlanadi. H aroratning oshishi bilan poya va barglar o ‘sishi tezlashadi, 
nay ch alash davri qisqaradi. Am m o tu p ro q d a nam yetishm asligi, suv 
re jim in in g b u z ilis h ig a olib k e la d i va p o y a , b a rg la rn in g o ‘sish in i 
sekinlashtiradi. Kuzgi bug‘doy o ‘stiriladigan m intaqalarda harorat rejimi 
h a r xil b o ig a n i sababli bu bosqichning tugashi uchun o ita c h a foydali 
h a ro ra t yigindisi 380-500°C ni tashkil qiladi.


N a y c h a la s h d a o ‘sim lik n in g n a m lik va o z iq a m o d d a la r b ila n
ta ’minlanishi ham k atta ahamiyatga ega. U larning yetishmasligi o ‘sishni, 
p lastik m o d d ala r to ‘p lanishini k am ay tirad i, b o sh o q n in g shakllanish 
sharoiti yom onlashadi va natijada hosilning kamayishiga olib keladi.
0 ‘zbekistonda kuzgi bug‘doyning boshoq tortishi ob-havoning quruq 
va issiq davriga to ‘g‘ri keladi. Aprel oyining oxiri, may oyining boshidagi 
yog‘ingarchilik kuzgi bug‘doy hosildorligiga deyarli ta ’sir k o ‘rsatmaydi.
Bu davrda yog‘ingarchilik m iqdori kam b o ‘lib, ular faqat tuproqning 
yuza qatlamini namlashi mumkin. Shuning uchun lalm ikorlikda tuproq 
pastki qatlam ining nam lik zaxirasi k a tta aham iyatga ega.
O b-havo sharoitiga qarab boshoqlash oldin yoki keyin boshlanishi 
m u m k in . S a lq in , y o m g ‘irli o b -h a v o d a
b o s h o q la s h n a y c h a la s h
boshlangandan keyin 36-40 kunda, havo quruq va issiq b o ig a n d a 20-25 
kunda boshlanadi.
Kuzgi bug‘doyning gullashi boshoqlashdan 2-3 kun keyin boshlanadi. 
A yrim h o lla rd a ju d a noqu lay sh a ro itd a b o sh o q oxirgi b a rg qinid an 
c h iq m a y g u lla sh i va u r u g i a n i s h i m u m k in . B u n d a y h o i k u c h li 
q u rg ‘oqchilik ham da yuqori h a ro ra td a kuzatilib, poya oxirgi b o ‘g ‘im 
o ra lig ‘ining o ‘sishdan t o ‘xtashi b ilan b o g iiq . Salqin, y o m g ir li ob- 
havoda boshoqlash va gullash o ‘rtasidagi davr 5-8 kunga yetishi mumkin. 
Bitta boshoq 3-5 kun, ekinzordagi boshoqlar 6-7 kun gullab turadi. Eng 
k o ‘p gullar, gullashning boshlanishidan 2-3 kun o ‘tgach kuzatiladi va 
oxiriga kelib kamayadi.
Bug‘doy changlari u ru g ‘chiga kelib tushm asa yashovchanligini tez,
2-3 soatda yo ‘qotadi. U rug‘chilar esa changni qabul qilib olish qobiliyatini
6-8 kun davomida saqlaydi.
G ullash va u ru g ia n ish 11-30°C h a ro ra td a m e’yorida o ‘tadi. U lar 
havo harorati 20-25 °C b o ig a n d a jad al o ‘tadi. T uproqda nam yetarli, 
havo harorati 25-30 °C b o ‘lsa ham gullash va u ru g ian ish m e’yorida o ‘tadi. 
Boshoqlash, gullash, u ru g ia n ish davrining davomiyligi 5-8 kundan 10- 
12 kungacha o ‘zgaradi.
K uzgi b u g ‘doy iyunda, t o g ii m in taq alard a iyulda pishib yetiladi. 
D onning shakllanish davrida h aro rat 21-23°C b o is a , donning o ‘sishi 
jadallashadi, uning davomiyligi qisqaradi. 0 ‘zbekiston sharoitida donning 
to iis h i va pishib yetilish davri yuqori haro rat b o ig a n sharoitda o ‘tadi.
Lalm ikorlikda kuzgi bug‘doyning o ‘sish davri tuproq iqlim sharoiti
q o ilan ilg an agrotexnika va navlarga b o g iiq holda 90-220 kun orasida


o ‘zgaradi. Sug‘oriladigan yerlarda kuzgi bu g'd o y o ‘suv davri 180-240 
kun b o ‘ladi. H am do'stlik m am lakatlarining shimoliy m intaqalarida 300- 
350 kunga yetadi.
Kuzgi b ug‘doy o ‘sish davrining ham m a bosqichlarida atrof-m uhitdagi 
h a ro ra t 20-25°C b o ‘lganda ja d a l o ‘sadi. K o ‘pchilik ta d q iq o tla rn in g
k o ‘rsa tish ic h a, kuzgi b u g ‘doy 2-3 °C d a n 37-40 °C g acha b o i g a n
haroratda sezilarli o ‘sadi. H aro rat 40°C dan oshganda, o ‘simlik yashash 
qobiliyatini saqlasa-da, quruq m oddaning hosil b o iish i to ‘xtaydi. Kuzgi 
bu g ‘doy kech ekilsa, u r u g ia r b o ‘rtg an holda qishlashga kiradi. A gar 
harorat u ru g ia m i ekish chuqurligida 16-17°C dan pastga tushmasa, k o ‘p 
hollarda ular yashash qobiliyatini saqlab qoladi, erta bahorda о ‘sib yaxshi 
hosil beradi. T u planishda 2-4 poya hosil b o ig a c h , o ‘sim lik 17-22°C 
sovuqqa chidaydi. Qor qatlam i b o im a g a n d a sovuq 20-25°Cga yetsa va 
bu sovuq davom etmasa, kuzgi bug‘doyni sovuq urmaydi. Q or qatlam i 
q alin b o i s a , yaxshi chin iq q an kuzgi b u g 'd o y 35°C va u n d a n o rtiq
sovuqqa chidaydi.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   221




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish