43
IV bob. INNOVATSION JARAYONNI FAOLLASHTIRISH
USLUBI
4.1. Ijodiy fikrni faollashtirish usullari
Innovatsiya havoda uchib yuruvchi g’oya emas.
Shubhasiz, “anglash”ning
natijasi bo’lgan yangi ishlanmalar mavjud. Lekin, odatda, ular tizimga
tushirilmaganlik va tashkil qilinmaganlik bilan izohlanadi, ularni o’rganib
bo’lmaydi va shuning uchun ularni qayta yaratish mumkin emas, ularni o’rganish
mumkin emas. Bundan tashqari, bu kabi “anglashlar”, agar ular genial bo’lsa,
odatda, juda kam uchraydi, ular muayyan innovatsiyaga aylantirish mumkin
bo’lmagan g’oya bo’lib qolaveradi. Lekin zamonaviy
dunyoda innovatsiyalarning
roli shuncha kattaki, faqat ayrim ijodiy shaxslarga ishonish noto’g’ridir.
Bugungi kunda novatorlik ishi tashkil etilgan faoliyat, innovatsiya esa
albatta
boshqarilishi
lozim
bo’lgan jarayon sifatida ko’riladi. Barcha
muvaffaqiyatli yangiliklarning 90 foizdan ortig’ini tahlil, tizim va tirishqoq
mehnatga asoslangan yangiliklar tashkil etadi. Ularni muhokama qilish,
tahlil
qilish va misol tarifasida foydalanish mumkin. Shu sababli tashkilotlar innovatsion
jarayonni tartibga solish tizimi va prostedurasini yaratishi lozim. Innovatsion
faoliyatning asosini, shubhasiz, ijodiy fikrlash tashkil qiladi. Har qanday fikr kabi
ijodiy fikr ham agar u tartibga solingan bo’lsa, yaxshi natija beradi. Shunday qilib,
samarali bo’lishi uchun ijodiy, innovatsion fikr aniq maqsadga ega bo’lishi va aniq
belgilangan qoidalar bo’yicha ishlashi lozim. Ijodiy fikrlashni tashkil etishning
asosiy yo’llarini ko’rib chiqamiz.
Yuqorida aytib o’tilgan yo’llardan biri aqliy hujum usulidir (u
aqliy hujum,
u breynstorming), u ijodiy faoliyatdagi barcha usullar otasi deb ataladi. Uni Aleks
Osborn yaratgan. Ikkinchi jahon urushi davrida Amerika kemalaridan birining
kapitani bo’lib, u jamoani palubaga to’pladi va barcha matros va zobitlarga, unvoni
va darajasiga qaramay, yapon esminestlarining torpeda hujumlariga qarshi turish
vazifasini hal etish bo’yicha o’z fikrlarini aytishni taklif qildi. Shunda matroslardan
biri quyidagi fikrni aytdi. Yapon torpedasini ko’rishimiz bilan biz butun jamoa
bilan torpeda uchib kelayotgan bort tomonga o’tamiz
va unga qarab puflay
boshlaymiz - dedi u. Shunda u mo’ljaldan, ya’ni kemadan boshqa tomonga ketadi.
Bir qarashda bu fikr o’ta ahmoqona tuyulishiga qaramay, uning asosida
keyinchalik brandspoytdek gidravlik apparat qurildi, u torpeda yaqinlashib
kelayotgan tomonga kuchli suv oqimini yo’naltirar edi. Torpeda kemaga
yaqinlasha bora tezligini yo’qotardi, suv oqimi uning traektoriyasini o’zgartirib
yuboradi, bu esa torpeda kemaga tegishining oldini olish imkonini berardi.
Urushdan keyin Osborn muhandis bo’ldi. 1953 yilda uning “Boshqariladigan
tasavvur” nomli kitobi chiqdi. Osbornning iqtidori sababli aqliy hujum g’oyasini
sotish bilan 50-60-yillarda AQSh hamda boshqa mamlakatlarda uning ko’plab
izdoshlari paydo bo’ldi.
Metodika sifatida aqliy hujumning mazmuni quyidagilardan iborat. Agar siz
ijodiy fikrlamoqchi bo’lsangiz, unda siz o’z fikrlaringizga to’liq
erkinlikni berishni
o’rganishingiz va ularni oldindan belgilangan oqim bo’yicha yo’naltirishga harakat
qilmasligingiz kerak. Bu kabi fikrlash erkin assotsiatsiya qilish deb ataladi. Bu
44
holatda innovatsion jamoaning har qanday ishtirokchisi boshqa ishtirokchilar va
o’ziga qanchalik ahmoqona tuyulmasin miyasiga kelgan ishlanmani gapiradi
18
.
Aleks Osborn aqliy shturmni muvaffaqiyatli amalga oshirishning to’rtta oddiy
qoidasini aniqladi:
Tanqid bundan mustasno. G’oyalar hujum vaqtida emas, balki keyin tanqid
qilinadi. «Qoidalarga amalga qilmagan holda transportni boshqarish»
qabul
qilinadi. G’oya qanchalik ahmoqona bo’lsa, shunchalik yaxshi. Yangi g’oyani
o’ylab topishdan ko’ra, yovvoyi g’oyaga ishlov berish osonroq.
Bizga yana bering! G’oyalar qanchalik ko’p bo’lsa, yaxshi g’oya paydo bo’lish
ehtimoli kattaroq bo’ladi.
Umumlashtirish va yaxshilang. Jamoa a’zolari nafaqat yangi g’oyalar
berishi, balki jamoaning boshqa a’zolari g’oyalarini yaxshilash, umumlashtirish
yoki o’zgartirish yo’llarini taklif qilishi mumkin.
Bu mashhur manifestdan tashqari Osborn yana quyidagi to’rt asosiy
tamoyilni alohida ta’kidlab o’tgan.
Ishga kirishing ruhlanishingizni kutib o’tirmang. Mashg’ulot maqsadiga,
nimaga erishishni istagan jihatga e’tibor qarating. E’tiborli bo’ling, barcha jamoa
a’zolari bir ishlanma haqida o’ylayotganligi hamda bir yo’nalish bo’yicha
ketayotganligiga ishonch hosil qiling. Diqqatni jamlang hatto miyangizga
g’oyalarga
kelmasa-da, o’zingizni qo’lga oling.
Bundan ko’rinib turibdiki, g’oyalarni ishlab chiqish jarayonida erkinlik va
cheklovlar yo’qligiga qaramay, aqliy hujum yaxshi rejalashtirilgan bo’lishi lozim.
Lekin aqliy hujum yo’lini tan olish oson bo’lmadi. 60-yillarda o’tkazilgan
laboratoriya tadqiqotlariga ko’ra, ushbu usul g’oyalarni ishlab chiqishning boshqa
usullariga nisbatan uncha samarali emas. 50-yillarning oxirida esa «Repine»
jurnalida aqliy hujum “axmoqlik” va “intellektual popkorn” deb atalgan maqola
paydo bo’ldi. Ishbilarmonlar Osbornning g’oyalarini moliyalashtirishni to’xtatdilar
va aqliy hujumga mavjud ommaboplikni qaytarish uchun yillar talab etildi. Erkin
assotsiatsiyalardan foydalanib, ijodiy fikrlashni faollashtirishning
boshqa usuli
Artur Kestlerning bisostiastiya usulidir. 1964 yilda chop etilgan Kestlerning
«Ijodiy harakat» nomli kitobi ijodiyot haqidagi ommabop adabiyotda muhim
hodisa bo’ldi. Kestler o’z kitobini “rassomning hayoti, ilmiy yangilik va quvnoqlik
tuyg’usining anglanilgan va anglanilmagan jarayonlarining” qisqacha tasnifi deb
atadi. U “bisostiativ fikrlash” ni tadqiq qildi. Bisostiastiyaga eng oddiy misol so’z
o’yini, bunda ong so’zning ikki ma’nosini bir vaqtning o’zida qabul qiladi.
Bisostiastiyalarni maxsus tashkil qilib, buning uchun metaforalardan foydalanib,
biz ijodni rag’batlantirishimiz mumkin.
Kestler bilan deyarli bir vaqtda boshqa olim Eduard de Bono o’zining asosiy
g’oyalarini chop ettirdi. U “har tomonlama yondashuv” deb ataladigan g’oyani
taklif etdi. De Bono “me’yoriy” va “ijodiy” fikrlashni ajratib ko’rsatadi va ularning
har biriga xos fikrlash jarayonini ta’kidlab o’tadi. Fikrlash
jarayonlarida De Bono
“vertikal yondashuv” va “har tomonlama yondashuvni” ko’rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
