O. X. Xamidov universitet rektori, rais

BOSHLANG'ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA ―ULUSH‖
 VA ―KASR‖ TUSHUNCHALARINI O'RGATISH METODIKASI 
Durdona Toshpulatova, 
 Nizomiy nomidagi TDPU o‟qituvchisi. 
Dilshoda Il‟yasova, 
Nizomiy nomidagi TDPU talabasisi. 
 
Turli shakllarni teng bo`laklarga bo`lishda va bunday bo`laklarning bitta, ikkita va hokazo 
shakllarni o`rganish kasr sonlarni belgilash uchun zarur bo`lgan termin (atama) va belgilarni kiritishga 
imkon beradi. Shunday qilib, kasrlarni hosil qilish jarayonini namoyish qilishda bolalar e‘tiborini 
kasrlarni o`zlashtira olishlariga erishish zarur. Kasr ulushlarining nomlari bilan predmet nechta teng 
bo`lakka bo`linishi orasidagi bog`lanishni o`rgatish zarur. (Agar predmet ikkita teng qismga bo`lingan 
bo`lsa, ulardan har biri ikkidan birga, agar to`rtta teng qismga bo`lingan bo`lsa, to`rtdan birga tengligi va 
hokazo). O`qituvchi masalan, 5 ta bir xil to`g`ri to`rtburchakli tasma qirqishni taklif qiladi. Kerakli sonda 
bir xil to`g`ri to`rtburchakli tasmalarni uchta turli usul bilan tayyorlash mumkin.
1-usul. Kataklar bo`yicha teng ko`pburchaklar chiziladi (qaralayotgan holda to`g`ri to`rtburchakli 
tasmalar) va ularning har bir ayrim-ayrim qirqiladi.
2-usul. Bitta to`g`ri to`rtburchakli tasma chiziladi, qog`ozga qo`yiladi va atrofidan qalam yuritib 
chiqiladi. Chizilgan to`g`ri to`rtburchakli tasma qirqiladi va hokazo.
3-usul. Nechta tasma hosil bo`lishi kerak bo`lsa, shuncha varaqli qog`oz olinadi. Ustidagi qog`ozga 
kerakli to`g`ri to`rtburchak tasma chiziladi. O`quvchilarda kerakli miqdorda to`g`ri to`rtburchakli 
tasmalar tayyor bo`lgandan keyin tasmalardan birini (buklash yo`li bilan) ikkita teng qismga, ikkinchisini 
teng uchga, uchinchisini teng to`rtga, to`rtinchisini teng oltiga, beshinchisini teng sakkizga bo`lish taklif 
qilinadi. Bolalar ulushlardan eng kattasi yarim, eng kichigi esa sakkizdan bir ekaniga ishonch hosil 
qiladilar. Shunday qilib, o`quvchilar shakllarni teng bo`laklarga amaliy bo`lish yo`li bilan ulushlarni 
taqqoslaydilar. Ulushlarni amaliy taqqoslashda to`g`ri to`rtburchakli tasmalar bilan bir qatorda 
doiralardan ham, kvadratlardan ham, boshqa geometrik shakllardan ham foydalanish zarur. Turli usullarni 
faqat qog`ozga buklash yoki qirqish bilangina emas, balki bo`yash orqali ham hosil qilish mumkin.
Ikkinchi sinfda bolalarni sonning ulushini topishga va ulushiga ko`ra sonning o`zini topishga doir 
masalalarni yechish bilan tanishtirish kerak. Bolalarni sonning ulushini topishga doir masalalarni yechish 
bilan tanishtirishni amaliy ishdan boshlash kerak: bolalarga uzunligi 12 sm bo`lgan qog`oz, tasmalar 
tarqatiladi va uni teng ikkiga bo`lish taklif qilinadi. Tasmalarning yarmini o`lchash taklif qilinadi. Tasma 
necha sm dan iborat (12 sm). Uning yarmichi? (6 sm). Endi bu tasmaning o`zini to`rtta teng bo`lakka 
bo`ling.
Tasmaning bo`lagi qanday bo`ladi? O`lchash yo`li bilan bajariladigan topshiriqlar beriladi.
Xuddi shunday ish boshqa geometrik shakllar, masalan, doiralar bilan ham bajariladi.
Bolalarni ulushiga qarab sonning o`zini topishga doir masalalarning yechilishlari bilan, quyidagi 
amaliy ishlarni bajarish orqali tanishtirish kerak.

---

135 
Bunda bolalarga to`g`ri to`rtburchakli uzunliklar masalan, juft sondagi santimetrlar bilan 
ifodalaydigan tasmalar tarqatiladi va bunday topshiriqlar beriladi: ‖Sening tasmangning bo`lagi nimaga 
teng?‖ Butun tasmaning uzunligi nimaga tengligini o`ylab ko`r?: ‖Nima uchun yarim tasma uzunligini 2 
ga ko`paytirish kerak?‖
Oxirida rejada ko`rsatilgan 6 ta darsda mavzuni o`rganish bilan chegaralanib qolmasligini eslatib 
o`tamiz. Boshqa mavzularni `organishda ‖Ulushlar‖ mavzusiga doir mashqlar kiritish kerak.
3
1
1
2
4
3