O. X. Xamidov universitet rektori, rais

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Rasulova Y., Nurmatova O. Pedagogika. O`quv qo`llanma. ─T.Adabiyot uchqunlari,
2014. 
2. Nasritdinova N., Maqsudova D. KUGlarda ta‘lim-tarbiya ishlari nazariyasi va
metodikasi. O`quv qo‘llanma. ─T. 2015. 
3. ―Boshlang`ich ta‘lim va jismoniy madaniyat yo‘nalishida sifat va samaradorlikni oshirish: 
muammo va yechimlar‖ xalqaro ilmiy konferensiyalar maqolalar to`plami─T. 2017. 
CHAPAQAYLIK QOBILIYATMI YOKI NUQSON? 
Doniyorova Nodira Murodillo qizi, 
 BuxDU, 1-bosqich magistranti 
Ilmiy rahbar: Azimov Yunus f.f.n, dotsent
Har tong ko`zimizni ochganimizda bizga cheksiz imkoniyatlarni tuhfa etuvchi yangi kun jilmayib 
boqadi. Biz o`qiymizmi, ishlaymizmi, yoxud uyda biror yumushlar bilan band bo`lamizmi doimo yangilik 
va rivojlanishlar jarayonining markazida bo`lamiz. Sababi, hozir texnika rivojlangan asrda hayot 
kechirmoqdamiz. Inson hayoti davomida juda ko`p saboqlarni o`zlashtiradi. Bilimlarini, o`rgangan 
ma‘lumotlarini oq qog`ozga muhrlab borib, vaqti-vaqti bilan takrorlab turish esa kishi aqlini toblab, 
zehnini o`tkir qiladi. Demak, qalamni qo`limizga olar ekanmiz yozuvga, husnixatimizga tayanib, 
o`zlashtirayotgan bilimlarimizni uzoq muddatga oq qog`ozga muhrlaymiz. 
Maktab davrini, 1-sinfga ilk qadamini qo`ygan kichik o`quvchini ko`z oldingizga keltiring (bu 
holat barchamizning yoshligimizda bo`lib o`tgan, eslab ko`rsangiz), yozishni bilmaydigan o`quvchilar jim 
qarab tursada, yoza oladigan o`quvchilar ham qanday yo`l tutishni bilmay, jajji qo`lchalariga bir olam 
quvonch va qo`rquv aralash hayajon bilan qalam tutib, ustozlariga termulib turishadi. Ustoz esa ularga 
yozish o`rgatishni qalam ushlashga o`rgatishdan boshlaydi. ―- Qani, aziz o`quvchilar ruchkani qo`limizga 
olib, yozishga tayyorlanamiz. Salom beradigan, ovqat yeydigan o`ng qo`limizga ruchkani olamiz…‖ Shu 
o`rinda muammoli savol tug`iladi: bola o`ng qo`lini ko`ksiga qo`yib salom bersa-yu, ovqatni chap qo`lida 
yesa-chi? Yoki ruchkani o`ng qo`lda tuta olmasa-chi? Barcha yumushlarni chap qo`lida bajarsa-chi?
Ta`lim jarayonining dolzarb masalalaridan biri bo`lgan chapaqaylik haqida fikr yuritar ekanmiz, 
uzoq va yaqin tarixga hamda bugungi kunimizga nazar solamiz. Insonlarda juda ko`plab qobiliyatlar 
uchraydi, shulardan biri chapaqaylik qobiliyatidir. Ha-ha, men buni qobiliyat deb atayman. 
Chapaqaylarga bildirilgan fikrlarni kuzatib, tanishib chiqsangiz bu fikrlar orasida chapaqaylik qusr yoki 
kamchilik degan fikrlarni ham uchratasiz. Men esa, bu qobiliyat deb takrorlayman. Agar u kamchilik 
bo`lsa, nega jamiyatda juda katta mavqega ega yoki yaxshi natijaga erishgan chapaqaylarni ko`p 
uchratamiz? Chapaqaylik mening hayot kechirishimga qiyinchilik tug`diryapti deya noligan chapaqayni 
hali eshitmadik. Aksincha, aksariyat chapaqaylar o`zlarining noyob va ajralib turuvchi odatlari bilan 
faxrlanishadi.
Pedadog sifatida faoliyat olib borayotganimga uzoq yillar bo`lib, katta tajriba yig`magan bo`lsam-
da, men ta‘lim berayotgan o`quvchilar orasida uchratgan chapaqay o`quvchilarning ko`pchiligi juda 
chiroyli husnixat egalaridir. Ular o`naqaylarga nisbatan ancha iqtidorli bo`ladilar. Bundan tashqari, ular 
tengdosh o`naqaylariga nisbatan ancha tez ham yoza olishadi. Chapaqaylikning ham turlari ko`p bo`lib, 
faqat yozishda chapaqay, yozish va ovqatlanishda chapaqay, bir kasb-hunarni bajarishda chapaqay, yoxud 
hamma ish-yumushlarda chapaqaylik qobiliyati bor insonlarni uchratish mumkin. Uzoq yillik tajribali 
(boshlang`ich ta‘lim) ustozlarimiz bilan bu borada fikr almashganimizda, ular o`z kuzatish va 

---

131 
tajribalaridan ushbu holatlarni aytib beradilar: o`quvchilari orasida chapaqaylar uchrab qolsa, ularni o`ng 
qo`l bilan yozishga majbur qilganlar. Bu majburlashda tushuntirish, ogohlantirish, jazolash hattoki 
jismoniy ozor berish kabilar ham qo`llanilgan. Chapaqaylar chap qo`li bilan yozmasligi uchun ularning 
chap qo`li bog`lab qo`yilgan, chizg`ich, tayoq bilan urilgan, nina yoki bigiz kabi tig`li buyumlar bilan 
chap qo`liga og`riq yetkazilgan. Natijada o`quvchi og`riqdan yoki jazodan qo`rqib, o`ng qo`lda yozish 
uchun o`zini majbur qilgan. Chunki o`sha paytlarda chapaqaylik nuqson deya qaralgan. Bugungi kun 
ta`lim-tarbiya sohasidagi tadqiqotlar, statistik ma‘lumot va psixologik izlanishlar bu kabi majburlashlarni 
xato ekanini isbotlab berdi va qoraladi. Keling, saviyali va yozuv malakasi jihatidan ancha tajribali inson 
sifatida o`zingizni ruhan va jismonan biror ishga majbur qilib ko`ring. Masalan, o`ng qo`lda yozsangiz 
chap qo`lda yozishga majbur qiling. Bir, ikki uzog`i bilan besh daqiqaga toqatingiz yetadi, xolos. Darrov 
o`zingizga qulay usulda yozishga o`tasiz. Shunda sizni o`zingiz xohlamaganizda, chap qo`lda yozishga 
majbur qilishsa, qo`llaringizga urib ozor yetkazishsa, qay holatga tushasiz? Buni tasavvur qilish ham 
og`ir. Shu vaziyatni murg`ak qalb egasi, jajji bolajonlar o`z boshidan o`tkazishini ko`z oldingizga 
keltiring. Birgina mana shu kabi majburlash maktabda emas, uyda ota-onasi tomonidan ham olib borilgan 
holatlar ham yuz bergan. Bu esa bolada o`quvchilik inqirozi davri juda og`ir o`tishiga, maktab va ustozlar 
haqida, ta‘lim va tarbiya haqida yomon o`y- xayollarga borishiga sabab bo`ladi. Ich-ichidan maktab 
ta`limini yomon ko`rib qoladi, asabiy, jizzaki, injiq bo`lib qoladi. O`zlashtirishda tengdoshlaridan orqada 
qolib ketadi. Bu kabi misollar psixologik kuzatishlar natijasidir. 
Biz chapaqaylarni tushunib, ularning ta‘lim va tarbiyasi uchun yaxshi hamda qulay sharoitlarni 
yaratib berishimiz lozim. Axir, chap qo`lda yozish qobiliyati har kimga ham tuhfa etilmagan-ku!
Chapaqay o`quvchilar bilan ishlash, ularga yozishni o`rgatish metodikasi haqida o`zlarining foydali 
maslahatlarini ―Husnixatga o`rgatishning amaliy asoslari‖ kitobida filologiya fanlari nomzodi, dotsent 
Yunus Azimov hamda o`qituvchi Rustambek Qo`ldoshevlar berib o`tganlar. Ustozlarimiz tavsiyalariga 
ko`ra chapaqay o`quvchilar uchun yozuv daftari o`ng tomonga 60
o 
qiyalikda bo`lishi, o`quvchi ruchka va 
qalamni uchidan 4 santimetr yuqori ushlashlari kerak. Chapaqaylarga ham o`naqaylarga o`rgatiladigan 
yozuv metodini qo`llash xato hisoblanadi. Ularga yozishlari uchun uy sharoitida ham e`tibor berilishi 
muhim, albatta. Yozuv stolida stol chirog`i o`ng tomonda joylashtirilishi hamda o`quv qurollari ham o`ng 
tomonga qo`yilishi ma‘qul.
Dunyoda chapaqaylar soni ortib borayotganligi sabali ularga kerakli buyumlar, jihozlar va o`quv 
qurollari ishlab chiqaradigan firmalar soni ham ortib bormoqda. ―Fiskars‖ brendi ostida ishlab 
chiqariladigan o`quv qurollari aynan chapaqay o`quvchilar uchu mo`ljallangan. Mana shu kabi 
ma‘lumotlar chapaqay o`quvchilar qobiliyatlarining qo`llab quvvatlanayotganligining isbotidir. 
Dunyoning mashhur shaxslari orasida chapaqaylar ko`plab uchraydi. Masalan: Leonardo da Vinchi, 
Aristotel, Nyuton, Lyudovig Van Betxoven, Charli Chaplin, Malika Yelizaveta.
Ta‘lim tarbiya sohasidagi so`nggi o`zgarishlar maqsad va vazifalari ham aynan iqtidorli yosh 
avlodni tarbiyalashdir.
O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 9-bobi, 42-moddasida: ― Har kimga ilmiy va 
texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi kafolatlanadi. Davlat jamiyatning 
madaniy, ilmiy va texnikaviy rivojlanishiga g`amxo`rlik qiladi‖,- deya belgilab qo`yilgan. Biz chapaqay 
o`quvchilarimizni qo`llab quvvatlab, ularga barcha sharoitlarini yaratib bersak, ularning iqtidorlari 
namoyon bo`lib, rivojlanib boraveradi. Iqtidorli va qobiliyatli yosh avlod yurtimizning har sohada 
rivojlanishiga xizmat qilishi muqarrardir. Zotan, chapaqaylik ham o`ziga xos qobiliyat namunasidir.