O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

I I
M A R K A Z I Y   N E R V   T I Z I M I N I N G   U M U M IY  
F I Z I O L O G I Y A S I
N erv  tiz im in in g   asosiy  funksiyasi  tash q i  va  ichki  m uhitdan  kelayotgan 
axborotlam i  qabul  qilish,  ulami tahlil q ilib , organizmni o ‘zgarib turuvchi tashqi 
muhit sharoitlariga uzluksiz moslashib borishini ta’minlash hisoblanadi. Markaziy 
nerv  tizim i  organizm   a ’zolarini  o 'z a ro   bir-biri  bilan  bog‘laydi,  ular  faoliyatini 
mukammal boshqaradi. Nerv m arkazlaridan buyruq signallari alohida nerv tolalari 
orqali ijrochi a ’zolar faoliyatini ta’minlaydi. Buyruq qanchalik to‘g ‘ri bajarilganligi 
haqidagi  ax b o ro t  qayta  bog'lanish  ta rz ig a  ko‘ra  markazga  borib  uning  ishini 
nechog‘li m aqsadga muvofiqligini bildiradi.  Shunday qilib, markaziy nerv tizimi 
organizm dagi  barcha jarayonlami birlashtirib odam  va hayvonlami tashqi muhit 
bilan o‘zaro aloqasini ta’minlovchi xulq-atvorreaksiyalarini belgilaydi.
N erv tiz im in in g  refleks faoliyati. M arkaziy nerv tizimi faoliyatining asosiysi 
reflekslar shaklida namoyon boMadi. R efleks deb, organizmni ta’sirlarga markaziy 
nerv  tizimi  ishtirokida bergan jav o b  reaksiyasiga aytiladi.  Reflekslar yordamida 
organizm ning turli qismlariorasidagi o ‘zaro aloqa amalga oshadi, a ’zolar faoliyati 
bir-biriga m oslanadi va umuman olganda organizmni bir butun gormonik holatda 
doimo o ‘zgarib turuvchi tashqi muhit sharoitlariga moslashuvi ta  minlanadi.
Yangi eraning II asrida rim vrachi G alen nerv tizimi tuzilishini o ‘rganib odam 
harakatlarini ixtiyoriy va ixtiyorsiz guruhlarga ajratgan.
B uyuk fransuz mutafakkiri R. D ekart birinchi bo‘lib, ixtiyorsiz harakatlaming 
refleks  tab iatd alig in i  aytgan.  M asalan,  u  barm oqqa  igna  sanchilganda  sezgi 
uchlaridan  q o 'z g ‘alish  nervlar  orq ali  m iyaga  borib,  u  yerdan  nervlar  orqali 
m uskullarga  kelishini  tushuntirib  bergan.  Dekart  odamni  ruhiy  hayoti  moddiy 
qonunlarga b o ‘ysunmaydi uni qandaydir boshqa kuch boshqaradi deb izohlagan. 
Bu Dekartning dualizmi edi.
54
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

18-asrda  chex  olimi  I.  P roxaska  fiziologiyaga  «refleks»  atamasini  kiritdi. 
Keyinchalik refleks ta ’limoti rus olimi l.M. Sechenov tom onidan rivojlantirildi. U 
o ‘zining «Bosh miya reflekslari» asarida organizmdagi barcha harakatlar reflekslar 
asosida am algaoshadi, shu jum ladan ruhiyjarayonlam ing asosida ham reflekslar 
turadi  deb  aytgan.
Keyinchalik l.P. Pavlov shartli reflekslami hosil qilish y o ‘!i bilan hayvonlaming 
xulq-atvori ham reflekslar bilan bog‘liqligini tajribada isbotlagan.
R eflekslar  doim o  re fle k s  y o y id a  am alga  o sh ad i.  R e flek s  yoyi  beshta 
elementlardan iborat bo‘ladi (1 8-rasm).
Sezuvchi qism yoki retseptorlar maydoni qo‘zg‘alganda q o ‘zg‘alish sezuvchi 
nervlar  orqali  markazga  borib,  u  yerda  tahlil  qitinib  tegishli jav o b   reaksiyasi 
harakatlantiruvchi nerv tolalari orqali ishchi a’zoni funksiona) holatini o ‘zgartiradi. 
Demak, refleksni yuzaga keltiruvchi qo‘zg‘alishni bosib o 'tg a n  y o lig a  refleks yoyi 
deb ataladi.
Retseptorlar maydoni deganda retseptorlar bor terini, k o ‘zning to ‘r pardasini, 
b o ‘g‘imning ma’lum bir yuzasi  tushuniladi.  Retseptor m aydoni q o ‘zg‘atilsa,  shu 
maydon  bilan  bog‘liq  refleks  reaksiyasi  yuzaga  chiqadi.  M asalan,  shox  parda 
qo‘zg‘atilsa ko‘zni yumish, burun bo‘shlig‘ini shilimshiq pardasi qo;zg‘atilsa aksirish 
refleksi yuzaga keladi. Shunday qilib, retseptor maydoni deganda, refleks amalga 
oshirishda  ishtirok etadigan sezuvchi  nervlar boshlanadigan jo y  tushuniladi.
Turli  sezgi  tizimlarining  retseptor  maydonlari  tananing  har  xil  qismlarida 
joylashgan.  Ko‘rish -  to‘r pardada, eshitish kortiyev a ’zo d a va h. k.
Reflekslaming retseptor maydonlari ko‘p hollarda b ir-b irig ao ‘tib ketadi. Bunda 
ular turli afferent nervlar bilan b o g ‘ lanadi.  Reflekslaming retseptor maydonining 
kattaligi  har  xil  b o ‘ladi.  Bosh  m iya  yarim  sharlari  p o ‘s tlo g ‘i  bilan  bog‘liq 
reflekslaming retseptor maydoni eng katta bo‘ladi.
18-rasm. A -  vegetativ,  B -  somatik reflektor yoylari.
1. Sezuvchi qism-retseptorlar. 2. Markazga intiluvchi qism-sezuvchi -  afferent nervlar. 3. 
Markaziy. oraliq neyron. 4.  Markazdan qochuvchi, eiTerent neyron.  5.  ishchi a’zo-
effektor.
Turli xil reflekslaming refleks yoyini hosil bo iish id a h ar xil sondagi neyronlar 
ishtirok etadi. Buni sxematik quyidagicha tasavvur etish m um kin ( 18-rasm).
55
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A gar refleks yoyining hosil b o lish id a  ikkita nerv hujayrasi ishtirok etsa, sezuvchi 
neyrondan  q o ‘z g ‘alish   bevosita  harakatlantiruvchi  neyronga  o ‘tkaziladi,  undan 
ishchi  a ’zo g a b erilad i.  B unday refleks y o y in i  m onosinaptik refleks yoyi  deyiladi 
(18-rasm). U chta yoki undan k o ‘p neyronlar ishtirokida hosil bo‘gan refleks yoylarini 
polisinaptik re fle k s y oylari d eb ataladi. D ey arli  ko‘p hollarda q o ‘z g ‘alish afferent 
neyrondan  e ffe re n t  neyronga  oraliq  n e y ro n la r  orqali  o ‘tadi.  O raliq  neyronning 
m avjudligi  tu fay li  b itta   efferent  neyron  tu rli  afferent  neyronlardan  axborotlam i 
qabul q ilib  o lish i  m um kin. Shu sababli b itta  refleksni turli retseptor m aydonlarini 
q o ‘z g ‘atib  keltirib  chiqarish mumkin. A fferent neyronni efferent neyron bilan ikkita 
va undan k o ‘p  o ra liq  neyronlar orqali b irik ish i m urakkab o ‘zaro aloqalam i am alga 
oshiradi.  Bu o ‘z  n av b a tid a b ir butun o rg an iz m n i uzluksiz o ‘zgarib turuvchi tashqi 
m uhit sh a ro itlarig a m o sla sh ish in i ta ’m inlaydi.