O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V



Download 13,57 Mb.
Pdf ko'rish
bet26/243
Sana07.07.2021
Hajmi13,57 Mb.
#112049
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   243
Bog'liq
Normal fiziologiya (O.Alyaviya va b.) (1)

Silliq  m u sku lla m in g   sinflanishi.  .Silliq  m u sk u llam i  ikki  xili:  visserai  va 
multiunitar xillari mavjud va ularo'ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadi. Visserai
51
www.ziyouz.com kutubxonasi


silliq muskullar barcha ichki a ’zolarda, qon va limfa tomirlarda, terida hamda hazm 
bezlarining chiqaruv y o ‘llarida uchraydi. Multiunitar silliq muskullarga kipriksimon 
muskul va ko‘zning qorachiq muskuli kiradi.
Silliq m uskullam ingbunday bo‘linishi harakatlantiruvchi innervatsiyani harxil 
zichlikda ekanligiga asoslangan. Visseral silliq muskullarda harakatlantiruvchi nerv 
oxirlari ayrim muskul hujayralarida bo‘ ladi, xolos. Lekin bunday bo‘lishiga qaramay, 
nerv oxirlari orqali m uskulga o ‘tgan qo‘zg‘alish, barcha muskul hujayralariga tez 
tarqaladi,  chunki  ikki  q o ‘shni  m iotsitlar  orasida  neksuslar  mavjud.  Neksuslar 
yordamida potensiallar bitta muskul hujayrasidan ikkinchisiga tez tarqaladi. Shuning 
uchun nerv impulslari kelganda visseral silliq muskullar bir vaqtda qisqaradi.
Silliq  m uskulning  tuzilishi.  Silliq  muskullar  yoyiq  shakldagi  hujayralardan 
tashkil topgan, ulam ing uzunligi o ‘rtacha  100 mkm,  diametri esa 3 mknt ni tashkil 
qiladi. Hujayralaro‘rtasidayuqoridaaytiIganidek, neksuslar b olib, ularqo‘zg‘alishni 
bir hujayradan ikkinchisiga o ‘tkazishda ahamiyati kattadir. Silliq muskullarda ham 
tartibsizroq joylashgan  aktin  va miozin oqsil  iplari  mavjud.  Skelet muskullariga 
nisbatan sarkoplazmatik retikulum ham kam rivojlangan.
Silliqm uskullarningxossalarivafunksiyalari.  Elektrikfaolligi.  Visseral silliq 
muskullarda  m em brana  potensiali  turg‘un  bo'lm aydi.  Membrana potensialining 
bunday turg‘un bo im aslig i tufayli, nerv ta ’sirlariga qaramay, muskulda qisqarishlar 
muntazam bo'lm aydi.  Bu holat muskullami doimo qisman qisqarib turishiga olib 
keladi, ya’ni m uskullam i m a’lum  bir tonusda ushlab turadi.  Silliq muskullaming 
tonusi  kovak  a’zolarda joylashgan  sfinkterlarda,  ya’ni  o ‘t  va  siydik  pufagida, 
oshqozonning o ‘n ikki barmokli ichakka o ‘tish sohasida, ingichka ichakning yo‘g‘on 
ichakka o‘tish jo y id a va boshqa joylarida, ayniqsa yaxshi namoyon bo‘ladi.
Silliq  muskul  hujayralarining  m embrana  potensiali  tinchlik  potensialining 
haqiqiy kattaligini aks ettirolmaydi. Membrana potensiali kamaysa, muskul qisqaradi, 
ortsa,  aksincha,  muskul  b o ‘shashadi.  Nisbiy  tinchlik  holatida hujayradagi  mem­
brana potensiali o ‘rtacha—50 mv ni tashkil qiladi. Bu muskullarda harakat potensiali 
ham 
0
‘zgarib turadi. Silliq muskullarda harakat potensialining davomiyligi 50-250 
ms ni tashkil qiladi va h a rx il shaklda namoyon b o ‘ladi. Silliq muskullarda harakat 
potensialining  v u ju d g a  k elish id a  C a+2  ionining  aham iyati  ju d a   katta.  Silliq 
muskullaming kalsiy  kanallari  faqat  Ca+2  ionlarinigina o'tkazib qolmay,  boshqa 
ionlar  Ba*2,  Mg*2 va Na*  lami  ham o ‘tkazadi.  Harakat  potensiali  vujudga kelgan 
paytda  Ca*2  ionlarining  hujayra  ichiga  kirishi,  muskul  tonusini  ushlab  turishda 
hamda muskul  qisqarishi  uchun  ham  zarur bo‘ladi.  Kalsiy kanallarini  berkilishi, 
ichki  a ’zo  va  q o n -to m irlar  hujayra  sitoplazm asiga  Ca*2 ionlarining  kirishini 
chegaralaydi,  b u n d ay   holatd an   tibbiyot  am aliyotida  hazm  y o ‘li  harakatini 
o ‘zgartirishda va gipertoniya kasalliklarini davolashda keng foydalaniladi.
Silliq muskullar avtomatiyasi.  Silliq muskullaming skelet muskullaridan  farq 
qiladigan xarakterli tom oni shuki, silliq muskul avtomatiya xossasiga egadir.
M e’da,  ichak,  o ‘t  pufagi,  siydik  yoMlari  va  boshqa  bir qancha  organlaming 
silliq muskullarini tekshirganda ulam ing o ‘z-o‘zidan qisqarishi kuzatilgan.
Silliq  m uskullam ing  avtom atiyasi  tabiati  yurak  muskullari  avtomatiyasiga
52
www.ziyouz.com kutubxonasi


o'xshash.  Ichak  devorining nerv  chigallaridan  xalos  qilingan  muskul  bo'laklari 
ustidagi tajribalar avtomatiyaning miogen tabiatiga ega ekanligini isbot qildi. Ringer- 
Lokk eritmasiga shunday muskul bo‘Iagi solinganda ular avtomatik ravishda qisqara 
oladi. 0 ‘sha muskul boMaklarida nerv hujayralariningyo‘qligi gistologik tekshirishda 
aniqlangan.
Silliq muskul tolalarida membrana potensialining quyidagi (o ‘z-o‘zidan) spontan 
tebranishlari tafovut qilinadi: 1) depolyarizatsiyasining sust to'lqinlari -  sikl uzunligi 
bir necha  minut  va amplitudasi  2 0   m v  chamasi;  2)  harakat  potensiallari yuzaga 
kelishidan oldin potensialning kichik tez-tez tebranishlari; 3) harakat potensiallari.
Plastiklik ~ siUiq muskulningyana muhim xossalaridan b in  bo‘lib hisoblanadi, 
ya’ni cho‘zilishdan keyingi o‘ztarangligini o'zgartirmay saqlay olish qobiliyatidir!
^ Plastikligi kam skelet muskuli bilan plastik silliq muskul o*rtasidagi lafovutni 
aniqlash uchun ularga yuk osiladi,  muskul yukning hisobiga cho‘ziladi, shundan 
so‘ng, yuklar olib tashlanadi. Yuk olingandan so‘ng, skelet muskuli darhol qisqaradi, 
y a’ni dastlabki holatiga qaytadi. Bunga qarama-qarshi o 'laro q , silliq muskul biror 
t a ’s ir   tu fay li  faol  ravishda  q isq a rm a g u n c h a   yuk  o lin g a n d a n   keyin  ham 
cho'zilganicha qolaveradi.
Plastiklik xossasi kovak a'zolar, masalan, qovuq devoridagi silliq muskullaming 
normal  faoliyati  uchun juda katta  ahamiyatga egadir:  qovuq  devorlaridagi  silliq 
muskullar plastik boMganligi uchun qovuq ozmi-ko‘pmi to lg a n d a  ichidagi bosim 
nisbatan kam o (zgaradi.
Xulosa qilib aytganda, silliq m uskullam ing plastikligi ichki a ’zolam ing normal 
faoliyat ko‘rsatishlarini ta’minlaydi.
17-rasm. Baqa oshqozonining silliq muskuügayakka ta’sir berilganda qisqarishi (o‘ngda) 
va taqqoslash uchun boldir muskulini qisqarishi (chapda).
Silli(t  muskulning qisqarishi. Silliq muskulga berilgan yakka ta ’sir kuchi katta 
boMganda silliq muskul qisqarishi mumkin. Bu muskulningyakka qisqarish yashirin 
davri skelet muskulnikiga qaraganda kattaroq boMadi, masalan, quyonning ichak 
muskullarida 0^25—1  soniyagacha yetadi. Muskulning qisqarish davri ham uzoqroq 
bo‘ladi, masalan, baqa oshqozonida  1  daqiqagacha yetadi.
Silliq muskul larda qisqarish  sekin ketadi, biroq kam  berilayotgan stimullarga 
ham  (baqa oshqozoni  uchun  minutiga  10-12  ta ’sir yetarli)  uzoq  muddat turg‘un 
qisqarib tura oladi, skelet muskuldagi tetanusni eslatadi. M uskulning bunday uzoq 
turg‘un qisqarib turish chog‘ida ju d a  kam energiya sarflanadi, bu skelet muskulda 
yuz beradigan tetanusdagi asosiy xarakterli farqidir.
53
www.ziyouz.com kutubxonasi


Silliq muskulning qisqarish mexanizmi skelet muskulning qisqarish mexanizmidan 
farq qiladi.  Bu  farq  shunda ko‘rinadiki, silliq muskul miozini ATF aza faolligini 
namoyon q ila olishi uchun u fosforlangan holatida bo  lishi kerak.
M iozinning fosforlanishi va defosforlanishi skelet muskulida ham ro‘y beradi, 
lekin bu muskulda miozinning ATF aza faolligini namoyish qilishi uchun fosforlanish 
muhim emas. Silliq muskullarda miozin fosforlanish mexanizmi quyidagicha amalga 
oshadi: C a+2 ioni kalmodulin bilan birikadi (kalmodulin -Ca*2 ioni uchun retseptor 
oqsili). Hosil b o ‘ Igan kompleks miozin zanjiridagi ferment kinazani faollaydi, b u o ‘z 
navbatida 
m i o z i n n i n g  
fosforlanish jarayonini katalizlaydi. Keyin aktin miozin tomon 
sirpanadi.  Shuni  aytish kerakki,  silliq  muskulning qisqarishini  ishga tushiruvchi 
mexanizm bu C a+2 ionining kalmodulin b ilan kompleks hosil qilishidir,  skelet va 
yurak m uskullarida esa ishga tushiruvchi mexanizm asosida Cai+ ionining troponin 
bilan birikishi yotadi.

Download 13,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   243




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish