O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

M uskulning qisqarish turlari.  Muskul berilgan yakka ta’sirlarga m uskulyakka 
q isq a rish i  b ila n   ja v o b   beradi.  Y akka  q isq arish   uch  davrda  sodir  b o 'la d i: 
qisqarishning latent davri, qisqarish  va bo'shashish davrlari.  Latent davr mushak
44
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tolasi  m em branasining  qo‘z g ‘a lish i,  to la   ichidagi  T -tizim   b o 'y la b   harakat 
potensialining tarqalishi, inozitol uch fosfatninghosi) bo'lishi, hujayra ichida kalsiy 
konsentratsiyasining oshishi, k o ‘ndalang ko'priklam ing faollashishi uchun ketgan 
vaqt bilan ifodalanadi. Muskul qisqarishini miografik qayd qilishining oddiy usulida 
latent davri 0,02 sekundni tashkil qiladi.
Qisqarish davriyoki laranglikning ortishi. Muskul tolalarining erkin qisqarishi 
kuzatilsa,  bu  holda  izotonik qisqarish  kuzatiladi.  Bunda m uskulning tarangliligi 
deyarli  o ‘zgarm aydi,  faqat  m uskul  to lalarin in g   uzunligi  o 'z g a ra d i.  Bunday 
qisqarishga  izotonik  qisqarish  d ey ilad i.  A gar  m uskul  tolasi  ikki  tom ondan 
mahkamlanib unga ta’sirberiisa, u holda erkin qisqara olmaydi. Bunday qisqarishga 
izometrik  qisqarish  deb ataladi.
Vaqt. 0.5 ms
13-rasm. Tetanik qisqarish turlari.
Agar bu qisqarish turini lo'laligicha tahlil qilsak, qisqarish  davom ida muskul 
tolasining uzunligi haqiqatdan ham o ‘zgarmaydi, biroq, sarkomer o ‘lchami o ‘zgaradi, 
bu  holat  aktin  va  miozin  oqsil  iptarini  bir-biriga  nisbatan  «sirpanib»  kirishidan 
vujudga  keladi.  Bu  holatda  yuzaga  kelgan  taranglanish,  tola  ichida joylashgan 
elastik elementlarga  uzatiladi.  Elastik  xususiyatni  miozin  iplarining k o ‘ndalang 
ko‘prikcha!ari,  aktin  ipiari,  Z-plastinka,  uzunasiga joylashgan  sarkoplazm atik 
retikulum va muskul tolasining sarkolem m asi namoyon qiladi. Inson organizm ida 
s o f holdagi  izotonik  yoki  izometrik  qisqarishlar  uchram aydi.  T aranglikning 
rivojlanishi  muskul  tolasining  uzunligini  qisqarishi  bilan  nam oyon  boMadi. 
Qisqarishning  bunday turi -  auksotonik +  deyiladi.
B o ‘sh a sh ish   d av ri  m io fib rilla d a g i  -C a +2  io n la rin in g   k o n se n tra tsiy a si 
kamayganda, miozin boshchasi aktin fiiamentlaridan uziladi vanatijada bo'shashish 
yuzaga keladi.
c
14-rasm. Skelet muskuliningyakka qisqarish egri chizig‘i: 
a  - la 'sir etish vaqti, a-b - ■ latent davri,  b-c -  kaltalanish davri,  c-d  bo ‘shashish davri.
45
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Skelet muskuliningyakka qisqarish balandligi ta'sirkuchiga bog‘Iiq. Bo‘sag‘a 
kuchi bilan ta ’sir etilgandaqisqarish arang seziladi, ta’sirkuchi orttirilganda qisqarish 
kuchayadi  (subm aksim al  qisqarish),  m a ’lum  balandlikka  yetgan  ta ’sir  kuchi 
orttirilganiga  qaramay,  muskulning  qisqarish  balandligi  o ‘zgarmay  qolaveradi 
(m aksim al  qisqarish).  Buning sababi  shuki,  muskul bir talay tolalardan tuzilgan. 
Muskul tolalarining har biri «bor yoki y o ‘q» qonuniga muvofiq reaksiya k o ‘reatadi, 
am m o ham m a tolalaming qo‘zg‘aluvchanligi bir xil bo‘lmaganligi uchun kuchsiz 
ta ’sirga  ulam ing bir qismi  qo‘zg ‘aladi.  Maksimal qo‘zg‘alishda esa muskulning 
ham m a tolalari qisqaradi
Q isq a rish la rn in g   qo 'sh iiish i  (sum m atsiya)  va  tetanus.  T abiiy  sharoitda 
organ izm da skelet muskulining yakka qisqarishi uchramaydi. Nerv tizimidan odatda 
alohida ta ’sirlar emas, baiki uzluksiz tez keluvchi bir qancha nerv impulslari kelib 
turadi
Qisqarishlarsummatsiyasinikuzatish uchun muskulga ikkita yakka ta’sir beriladi. 
T a’sirlar o ‘rtasidagi interval shunday boMishi kerakki, ikkinchi ta ’sir muskulning 
qisqarishi yoki muskul tarangligining ortishi davrida berilishi shart, bunda ketma- 
k et  y a k k a   qisqarishlar  sum m atsiyalanadi,  natijada  yakka  stim ulga  javoban, 
am plitudasi yuqori boMgan qisqarish yuz beradi. Agar muskul tolasigaberilayotgan 
n a v b atd ag i  stim ul  m uskulning  q isq a rish   davriga  to ‘g‘ri  kelsa,  unda  yakka 
qisqarishlarning to l a  qo‘shilishi ro‘y beradi, bunday holat silliq tetanus deb ataladi.
T etan u s  -   bu  m uskullam ing  kuchli  va  davomli  qisqarishidir.  Bu  holatni 
quyidagicha tushuntiradilar:  hujayra  ichidagi kalsiy konsentratsiyasining ortishi, 
ak tin   v a  m io zin   o ‘rtasid ag i  m u n o sa b a tn i  am alga  oshiradi  v a  k o ‘ndalang 
k o ‘prikchalar yordamida muskul kuchining generatsiyasi uzoq davom etadi.
C hastotasi nisbatan past boMgan ritm ik impulslar muskulga ta’sir qilganda tishli 
tetanus sodir boMadi. Bu holda qisqarishlar summatsiyasi yuz beradi, lekin bunday 
sum m atsiya chala summatsiya deyiladi. Tetanik ta’sir to‘xtatilgach, muskul tolalari 
avvaliga to ‘ia b o ‘shashmaydi, keyingina tiklanadi.  Bu hodisa tetanusdan keyingi 
yoki qoldiq kontraktura deb ataladi.