O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

p o ykilo term
»  va 
«
gomoyoterm
» organizmlarga b o ‘linadi.  Poykiloterm organizm lar tana haroratini 
doimiy saqlay olmaydilar. Gomoyoterm organizmlar tana haroratining doimiyligini 
sutkali  va mavsumiy 2°C darajasidan  ortmagan holda saqlay oladilar.  Bu nomlar 
dastlabki 
sovuq  qonli
  va 
issiq  qonli
  hayvonlar  degan  atam alarning  o ‘rniga 
ishlatilmoqda.
Gomoyoterm organizmlar poykiloterm  organizmlardan bir qator belgilari bilan 
keskin farq qiladi. Haqiqiy gomoyoterm organizmlarga yoMdoshli sut emizuvchilar 
va  qushlar  kiradi.  Ular  tashqi  m uhit  haroratining  keng  d arajada  o ‘zgarishiga 
qaramasdan tana haroratini doimiy saqlaydilar.
T ashqi  muhit  haroratini  va  ta ñ a d a   issiqlik  hosil  boM ishini  o ‘zgarishiga
XI
301
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qaramasdan gomoyoterm organ izmlar tana haroratini nisbatan doimiyligini saqlaydi.
T ana  haroratining  doimiyligini  saqlashda  gomoyoterm  organizm lar  tañada 
issiqlikni ishlab chiqarish vatanadan issiqlikni chiqarib tashlashjarayonlarini o ‘zaro 
moslashtirish mexanizmlaridan foydalanadi.
T anadan  issiqlikni  chiqarib  tashlashga  yo‘naitirilgan jarayonlarni  fizikaviy 
term oregulyatsiya  deb  ataladi.  Fizikaviy  termoregulyatsiya  tanani  qoplovchi 
to'qim alam ing issiqlik oMkazuvchanligini o ‘zgartirish yo‘li bilan amalga oshadi. 
M uhit  harorati  bir  xil  sharoitda  teridan  oqayotgan  qonning  miqdorini,  yung  va 
patlam ing holatini  va tana yuzasi  ham da o g ‘iz bo‘shlig‘idan  suvni  bugManishini 
o ‘zgartirish orqali tanadan chiqayotgan issiqlikning miqdori o ‘zgarishi mumkin.
Tanadan issiqlikni chiqarib tashlash uch xil yo‘l bilan amalga oshadi: o ‘tkazish, 
nurlanish va bug‘lanish. 0 ‘tkazish yoki konveksiya yo‘li bilan issiqlikni chiqarish 
tana  h aro rati  uni  o ‘rab  turgan  havo  va jism lar  haroratidan  yuqori  boMgan 
taqdirdagina amalga oshadi. Nurlanish yoki radiatsiyayoMi bilan issiqlik chiqarish 
uchun ham tana harorati uni o ‘rab turgan havo haroratidan yuqori boMgan taqdirda 
yoki tanaga sovuq jism lar yaqin joylashgan sharoitda amalga oshadi.  Bug‘lanish 
hisobiga  issiqlikni  chiqarish teri  yuzasidan  va nafas yoMlaridan suvni  bugMatish 
orqali am alga oshadi.
Odamda sezilarli terlash boMmagan taqdirda ham teri orqali bir sutkada taxminan
0,4-0,61 suv bugManib turadi. Nafas yo‘llari orqali chiqayotgan havo suv bug‘lariga 
to ‘yinib  chiqadi  va  shu  yoM  bilan  tanadan  taxminan  0,3-0,4  1  suv  bugManadi. 
Shunday qilib o ‘rtacha haroratli m uhitda ham odam bir sutkada 0 ,7 -1 ,0  litr suvni 
bug1 latib 4 0 0 -6 0 0  kkal issiqlikni chiqarib tashlaydi. Yuqori haroratli tashqi muhit 
sharoitda,  bugManish  orqali  tanadan  issiqlikni  chiqarib  tashlashninig  ahamiyati 
keskin ortib ketadi.
Odam  organizmidan  +10°C  li  m uhitdan  past  sharoitda  tanadan  chiqayotgan 
issiqlikni 7 0 -8 0  %  o ‘tkazish va nurlanish orqali amalga oshadi. Bunday sharoitda 
teridan oqayotgan qonning miqdorini o ‘zgartirish orqali chiqib ketayotgan issiqlik 
miqdori boshqariladi. Teridan oqayotgan qonning miqdori qancha o z b o ‘lsa chiqib 
ketayotgan issiqlikning miqdori ham shuncha kam boMadi. Bu teri qon tomirlarining 
torayishi yoki kengayishi orqali boshqariladi.
Yuqori haroratli muhitda tana haroratini doimiy saqlash uchun tanadan issiqlikni 
chiqarib tashlashni ko‘paytirish kerak. M uhit harorati teri haroratidan ortiq sharoitda 
tanadan issiqlikni chiqarish faqat bugManish orqali boMadi. Teri va nafas yo‘ Hanning 
yuzasi orqali tanadan suv bugMatiladi.  Odamlarda teri yuzasidan suvni bugMatish 
ter bezlari orqali amalga oshadi.
M uhit harorati past va o ‘rta boMganda odam juda oz terlaydi, yuqori haroratda 
terlash  keskin  ortadi.  Odam da teridan  ajralayotgan  tem ing miqdori  aniqlaganda 
shu  narsa  maMum  boMdiki,  ter bezlari  tañada issiqlik  ishlab  chiqarishga  keskin 
reaksiya beradi. OgMrjismoniy ish bilan shug‘ullanish yoki issiq suyuqlikni ichish 
terlashni keskin orttiradi. OgMrjismoniy ish bilan shug‘ullanganda odam tanasidan 
5 -6   I  sutkasiga  te r  chiqishi  m um kin.  Issiq  muhitda  ogM rjism oniy  ish  bilan 
shug‘ullanganda odam sutkasiga  10-12  I  suvni terlash orqali yo‘qotadi.
302
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ter bezlarini boshqaruvchi efferent tolalam ing markazlari orqa miya segmentlari 
bo'ylab joylashgan.  Shu sababli tananing ayrim  jo y  ida terlashning buzilishi  orqa 
miyaning shu bo‘limi faoliyati buzilganligini ko ‘rsatadi.
Sovuq ta ’sir qilganda tana haroratining doimiyligini saqlash uchun qo ‘shimcha 
issiqlik  ishlab  chiqarishga yo‘naltirilgan jaray o n lar 
kimyoviy  termoregulyatsiya 
deb ataladi. Gomoyoterm organizmlar kim yoviy termoregulyatsiya orqali tañada 
issiqlik hosil qilishni keskin (3-5 marta) orttirishi mumkin.
Kimyoviy termoregulyatsiyada qo‘shim cha issiqlik hosil qilish m uskullam ing 
faoliyatini o ‘zgartirish - qisqaruvchi issiqlik ishlab chiqarish va boshqa manba’larda 
issiqlik ishlab chiqarish orqali amalga oshadi.
Muskullarda qo‘shimcha issiqlik ishlab chiqarish ulaming tonusini o'zgartirishi 
va qaltirashi orqali sodir boMadi. Gomoyoterm organizmlarga sovuq ta’sir qilganda 
skelet  m uskullarida  nisbatan  kuchsiz  elek tr  faolligi  kuzatiladi.  Ayni  vaqtda 
o rg a n iz m n in g   k is lo ro d   is te ’m oli  ham   o r ta d i.  B uni  m u s k u lla m in g  
«termoregulyatsiyaviy tonusi» deb ataladi. O dam larda olib borilgan kuzatishlarda 
ham skelet muskullarida elektr faolligining ortishi kislorod iste’molini kuchayishi 
bilan namoyon boMadi.
Organizmga  sovuq  ta ’siri  kuchaysa  «termoregulyatsiyaviy qaltirash» yuzaga 
keladi.  Organizmda «qaltirash» vaqtida skelet muskullarining elektr faolligi  3 -4  
m a rtag a  o rta d i.  « T e rm o re g u ly a ts iy a v iy   to n u s»   v a  « q a ltira s h »   v a q tid a  
sarflanayotgan energiya hisobiga issiqlik ajralib chiqadi.
Qisqarishsiz issiqlik  ishlab chiqarishda issiqlik manbayi boMib q o ‘ngMr y o g ‘ 
to ‘qim asi  hiso b lan ad i.  Bu  to ‘qim a  k ich ik   su t  em izuvchi  h ay v o n la rd ag in a 
boMmasdan,  qishda  uyquga  ketuvchi  va  chaqaloqlarda  ham  boMadi.  U  asosan 
tananing  b o ‘yin  qismida  va  kuraklar  orasida joylashgan  boMadi.  Q o‘ngMr  y o g ‘ 
to‘qimasida boshqa yog‘  to‘qimalariga  qaraganda  mitoxondriyalar k o ‘p boMadi. 
Bu  o ‘z  navbatida  yog‘  kislotalarini  q o ‘ngMr  y o g ‘  to ‘qim asida  oksidlanishini 
tezlatadi. Natijada issiqlik ko‘p hosil boMadi.
Shunday qilib gomoyoterm organizmlar tashqi muhit harorati va o‘zining tana 
haroratidan kelib chiqib kimyoviy yoki  fizikaviy termoregulyatsiya jarayonlarini 
ishga tushirish hisobiga o‘zining tana haroratining doimiyligini saqlaydi.
Tana  harorati  doim iyligini  sa q la sh n in g   m arkaziy  m exanizm i.
  T a n a  
haroratining doimiyligini saqlashda ishtirok etuvchi nerv markazlari gipotalam usda 
joylashgan.  Issiqlikni  tanadan  chiqarib  tashlash jarayonlari  oldingi  gipotalam us 
tomonidan  boshqariladi.  Tañada  qo‘shim cha  issiqlik  hosil  qilish  jarayonlarini 
boshqarish  orqa gipotolamus tomonidan am alga oshadi.
Tana  h a ro ra ti,  h aro rat  g o m eo stazi  tu sh u n c h a la ri  b irm u n ch a  m av h u m  
tushunchalardir.  Shu  sababli  tana  haroratining  doimiyligini  saqlashda  tananing 
qaysi qismidagi harorat asos qilib olinishi hozirgacha aniq emas.
Tana  harorati  doimiyligi  yoki  gom oyoterm iyani  faqat  organizmning  chuqur 
to‘qimalaridagina ta ’minlay oladi. Yuza joylashgan to‘qimalarda harorat sezilarli 
darajada  o ‘zgarib  turadi.  Shu  sababli  organizm ni  shartli  ravishda  «yadro»  va 
«po‘stloq» qismlarga boMinadi. Bu iboralam ing shartli ligi shundaki, organizm issiq
303
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

muhitda shunday holatga yetadiki «po‘stloq» deganda faqat terini tushunish kerak 
bo'ladi.  Organizmni  uzoq  vaqt sovuq  muhitda ushlab turilsa, gavda to ‘qimalari, 
qo‘l  va  oyoqda joylashgan barcha to ‘qimalaming harorati  shu qadar pastlaydiki 
«yadro» tushunchasini  faqat  miya va  ichki  a’zolarga nisbatan  ishlatish  mumkin. 
Shu sababli tana harorati  iborasini faqat «yadro» ga nisbatan ishlatish mumkin.
Tananing tur И qismlari, hattoki ichki a’zolaming ayrim joylari harorati orasida 
ham sezilarli farq mavjud.
Masalan:  odam ning  m arkaziy  to ‘qimalari  harorati  bilan  yuza joylashgan 
to ‘qimalari orasidan farq  10°C ni tashkil qiladi. Miyaning o ‘zida ham, miya o ‘zagi 
bilan po‘stlog‘i orasida  1 °C farq mavjud.
Tana haroratining sutka davomidayil fasllariga qarab o ‘zgarib turishi kuzatilgan.
Odamning tana harorati  0 ,5 ° -l° C  darajasida sutka davomida o‘zgarib turishi 
mumkin.
Eng past tana harorati taxm inan ertalab soat 4 da, eng yuqori harorat soat  16- 
18dakuzatiiadi.
79-rasm. Tashqi muhit harorati 20°C(A) va 35°C (B) sharoitida odam tanasi turli