O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

(Rubnerning yeyiiish  koeffitsientï). 
Agar  organizm ga  tushayotgan  va  undan  ajralib  chiqayotgan  azot  miqdori  teng 
b o ‘lsa, organizm  
azot muvozanati
 holatida bo ‘ladi. Agar organizmga tushayotgan 
azot  undan  ajralayotgan  azotdan  k o ‘p  b o ‘lsa, 
musbat  azot  muvozanati
  (azot 
retensiyasi)  dan  dalolat  beradi.  B unday  holat  muskul  massasi  ortayotganda 
(jismoniy chiniqish davrida), organizm  o ‘sayotganda, homiladorlik davrida, og‘ir 
kasallikdan tuzalayotgan davrda kuzatiladi. Organizmdan chiqarilayotgan azotning 
unga  tushayotgan  azotdan  ustunligi 
m anfiy  azot  muvozanati
  deyiladi.  Bunday 
holat to ‘la qim m atga ega bo‘lmagan oqsil  iste’mol qilinganda, ya’ni  organizmga 
almashtirib b o ‘lmaydigan aminakislotalaming birortasi tushmasa, oqsil ochligi yoki 
to ‘la ochlik paytida kuzatiladi.
K atta yoshdagi sog'lom  odam bir sutkada tananing  1kg massasiga 0,75g oqsil 
iste’mol qilishi zarur, 70 kg massaga ega b o ‘lgan odam 52,5gto‘la qimmatli oqsil 
iste’mol qilishi zarur. Azot muvozanatini ishonarli holatda ushlab turish uchun bir 
sutkada 85-9 0  goqsil iste’mol qilgan m a’qul. Bolalar, homilador vaemizikli ayollarda 
bu k o ‘rsatkich  yana ham  yuqoriroq,  shulardan oqsillar asosan  plastik  vazifasini 
o ‘taydi degan hulosa qilish mumkin.
L ip id ia r  alm ashinuvi.  Lipidiar glitserin  va yog‘  kislotalaridan  iborat.  Y og‘ 
kislotalarining  to ‘yingan  va  to‘yinm agan  turlari  mavjud.  Lipidiar  organizmda 
energetik va plastik vazifalami bajaradilar. Katta yoshdagi odamlar organizmdagi 
energetik  sarfning 50%ini yog‘lar  oksidlanishi hisobiga amalga oshadi.  Y og‘lar 
oziqlanish uchun ham sarflanadi, uning organizmdagi zaxirasi tana vaznining 10- 
20%   ini  tashkil  qiladi.  Uning deyarli  yarm i  teri  osti  yog‘  kletchatkalarida,  katta 
m iqdorda  qorin y o g 4  sifati,  buyrak  o ld i  y o g 4  va  muskullar  orasida  saqlanadi. 
Ochlikda, organizmga sovuqta’sirqilganda, jismoniy yoki psixoemotsional zo‘riqish 
paytida zaxiradagi yog‘Iar parchalanishi kuchayadi. Tinch holatda ovqat iste’mol 
qilingandan  so‘ng yog‘lar resintez b o ‘lib,  yana yog‘  deposida yig‘ila boshlaydi. 
Energetik m aqsadda asosan neytral yog‘ lar -  triglitseridlar, plastik material sifatida 
esa fosfolipidlar, xolesterin va yog‘ kislotalari ishlatiladi, ular hujayra lipoproteid 
ta rk ib ig a   k ir a d i,  ste ro id   g o rm o n la ri,  o ‘t  kislotalari  va  p ro sto g la n d in la r 
o'tm ishdoshîari hisoblanadi.
Ichakdan so ‘rilgan lipid molekulalari epiteliotsïtlarda tashilu vchi zarrachalami 
(xilomikronlar) hosil qiladilarva limfatiktomirlarorqali qongatushadilar. Kapillyarlar 
endoteliysidagi  lipoproteidlipazalar ta ’sirid a  xilomikronning tarkibidagi  neytral 
triglitseridlar glitserin va yog* kislotalariga parchalanadilar. Yog‘ kislotalarining bir 
qismi album in bilan birikadi, glitserin  v a erkin yog‘ kislotalar yog‘  hujayralariga 
qo‘shilib triglitseridlami hosil qiladilar. Xilomikronning qoldiq qismini gepatotsitlar
298
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ushlab qoladi, endotsitozga uchratadi  va lizosom ada  parchalanib ketadi.  Jigarda 
sintezlangan  lipid  molekulalarini  tashish  uchun  lipoproteidlar hosil  bo'tadi.  Bu 
lipoproteidlar past va o‘ta past zichlikka ega boMib, jig a rd an  boshqa to'qim alarga 
triglitserid va xolesterinlami tashiydilar. To'qima hujayralari lipoproteidlami sezuvchi 
retsep to rlar  y o rd am id a  q onda  aylanib  y u rg a n   p a s t  z ich lik k a  ega  boM gan 
lipoproteidlami sezib oladi va endotsitozyoMi bilan qam rab oladilar, lizosomalarda 
ular parchalanib hujayra extiyojiga muvofiq xolesterinni ajratadilar.  Agar qonda 
past  zichlikka ega  boMgan  lipoproteidlar k o ‘payib  ketsa  makrofaglar va  boshqa 
leykotsitlar tomonidan  ushlab olinadi.  Bu hujayralar m etabolik kam faol boMgan 
xolesterin efirlarini  o ‘zida yig‘ib, qon-tomirlar d ev o rid a ateroskleroz toshmaiari 
tarkibiy qismini tashkil qiladi.
Yuqori  zichlikdagi  lipoproteidlar  ortiqcha  x o le ste rin   va  uning  efirlarini 
to‘qimalardan jigarga tashib keladi. Jigarda ulardan o ‘t kislotasi sintezlanadi, so'ngra 
organizmdan  chiqarib  yuboriladi.  Bundan  tashqari,  buyrak  usti  bezida  steroid 
gormonlari sintezida yuqori zichlikka ega boMgan lipoproteidlar ishlatiladi.
Sodda va murakkab lipid molckulalari organizmda sintezlanadi, faqat linol, linolen 
va  araxidin,  to ‘yinmagan  yog‘  kislotalari  bundan  m ustasno,  ular  albatta  ovqat 
tarkibida tushishiari zarur. Bu almashtirib boMmaydigan yog1 kislotalari fosfolipidlar 
molekulasi  tarkibiga  kiradi.  Araxidin  kislotasidan  prostoglandin,  prostotsiklin, 
tromboksan  va  leykotriyenlar  hosil  boMadilar.  A lm ashtirib  boMmaydigan  y o g ‘ 
kislotalarini  organizmda  boMmasligi  yoki  kam  m iqdorda  organizmga  tushishi, 
organizm o ‘sishiningto‘xtashi, buyrak faoliyati buzilishi, teri kasalliklari, pushtsizlik 
kabi oqibatlami keltirib chiqaradi. Yog'laming biologik qimmati tarkibida almashtirib 
boMmaydigan yog‘  kislotalarining borligi va ulam i  o ‘zlashtirish darajasiga qarab 
aniqlanadi.  Organizmda maska yogM, to ‘ngMz yogM — 9 3 -9 8  % ga,  kungaboqar 
yogM -  96-90 % ga, margarin 94-98 
%
 ga o ‘z!ashtiriladi.
K a rb o n su v lar alm ashinuvi. Karbonsuvlar asosan energetik material sifatida 
ishlatiladi,  shuningdek,  plastik  vazifani  ham  o ‘taydilar,  glukoza  oksidlanganda 
nukleotidlar va nuklein  kislotalari tarkibiga kiruvchi  oraliq  modda pentoza hosil 
boMadi.  Glukoza  ayrim  am inokislotalam ing  sin tezlan ish i,  lipidiar  sintezi  va 
oksidlanishi  uchun  zarurdir.  Odam  organizmi  karbonsuvlam i  asosan  o ‘sim lik 
polisaxaridi -  kraxmal va hayvon polisaxaridi - glikogen holida iste’mol qiladilar. 
Oshqozon-ichak  yoMida  ular  monosaxaridlargacha  (glukoza,  fruktoza,  laktoza, 
galaktoza)  parchalanadilar.  Monosaxaridlar,  asosan  glukoza,  qonga so‘riladi  va 
darvozavenasi orqali jigarga keladi. Bu yerda fruktoza va galaktozalarglukozaga 
aylanadilar.  G epatotsidlarda  glukozaning  k o n sen tratsiy asi  qondagi  glukoza 
konsentratsiyasiga  yaqin  boMadi.  Jigarga  o rtiq c h a   m iqdorda  karbonsuvlar 
tushganda  glukoza  fosforlanib  glikogenga  ay lanadi  va  jig ard a  depo  sifatida 
saqlanadi. K attayoshdagi odamlarda glikogen m iqdori  150-200 gg a teng boMishi 
mumkin.  Oz miqdorda  iste’mol  qilinib, qondagi  glukoza  miqdori  kamayib  ketsa 
glikogen  parehalanib  glukoza  hosil  qiladi  va  qonga  chiqariiadi.  Ovqat  iste’mol 
qilinganda dastlabki  12 soat va undan ham ko‘proq vaqt davom idaj ¡garda glikogen 
parchalanishi hisobiga qondagi glukoza konsentratsiyasi doimiyligi ushlab turiladi.
299
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Glikogen zaxirasi sarfboMgandan so‘ngg!iqoneogenez- laktatyoki aminokislotadan 
glukoza sintezini am alga oshiruvchi fermentlar hosil bo‘lishi kuchayadi. Odamlar 
bir sutkada 4 0 0 -5 0 0  g karbonsuv iste’mol qiladi, shundan 350-400 g kraxmal, 5 0 - 
100  g   esa -   m ono  va  disaxaridlardan  iborat.  Karbonsuvlaming  ortiqchasi  yog‘ 
sifatida depoga o ‘tadi.
Suv va m ineral m o d d alar almashinuvi