O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Asosiy 
almashinuv
  -d e b   tiyrak  organizm ning  fiziologik  tinch  holatda  turgan  holatdagi 
energetik sarfiga aytiladi.
Fiziologik tinch holatga quyidagilar kiradi:
1) 
Komferl  harorat  (18-20° issiqlik),  bunda  inson  sovqotm aydi  va  isib  ham 
ketm aydi;  2)  yotgan  holatda  (jism o n iy   tinchlik,  lekin  uhlam asligi  kerak); 
3) Emotsional tinch holat, chunki emotsional stress holatda m etabolizm  kuchayib 
keladi; 4) Nahorda, ya’ni oxirgi m arta ovqatlanganidan 12-16 soat o ‘tgandan so‘ng.
Asosiy almashinuv kattaligi jinsga,  yoshga,  b o ‘y uzunligiga  va tana  vazniga 
bog‘liq. 0 ‘rtacha yoshda, bo‘y uzunligi va vaznga ega boMgan erkaklam ing asosiy 
almashinuvi kattaligi  1  kg vazniga  1  soatda  Ikkaloriyaga teng, bu 
0‘rtacha  1700 
kkal  ni  tashkil  qiladi.  Ayollarda  bu  k o ‘rsatkich  erkaklarga  nisbatan  10%  kam, 
bolalarda esa katta yoshdagilarga nisbatan yuqori.
Yuzaqoidasi.
  Asosiy almashinuv kattaligi  lk g  tana vazniga nisbatan olinganda 
sut emizuvchilarda keskin  farq  qiladi:  hayvon qancha kichik  b o ‘lsa  unda asosiy 
almashinuv shuncha katta.  A gar m odda almashinuv jadalligi  lm   :  tana yuzasiga 
nisbatan olinsa, ulardagi farq uncha katta boMmaydi. Maks Rubner 1868 yili energiya 
sarfi  (almashinuv jadalligi)  tana  yuzasi  kattaligi  to ‘g ‘ri  proporsional  ekanligini 
aniqladi. Tana yuzasi qancha katta b o ‘lsa, organizmda issiqlik y o ‘qotish shuncha 
yuqori  bo‘ladi,  natijada  yo‘qotilgan  issiqlikni  qoplash  uchun  organizm  ko‘proq 
issiqlik ishlab chiqara boshlaydi. Odam larda asosiy alm ashinuvning tana yuzasiga 
boMgan  nisbati  deyarli  turg‘un  holatda  b o ‘ladi.  Chunki  issiqlik  ajralishi  lm 2 
tana yuzasiga 3559-5234 kDj (850-1250 kkal) ni tashkil qiladi.
Tana yuzasini aniqlashda quyidagi formuladan foydalaniladi:
R=Km
bu  yerda  m-tananing kg  lardagi  massasini,  K-konstanta,  odam larda  12,3  ga 
teng.
Dyubua formulasi yordamida yana ham aniqroq xulosaga kelish mumkin.
R=W0,42SH0,725-71,84
295
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bu y e rd a  W  -tananing kg lardagi m assasi, H-bo‘y uzunl¡g¡(sm larda).
Y uza qoidasi ham nisbiy to‘g ‘ri hisoblanadi, chunki tana yuzasi b ir xil b o ‘lsa 
ikki kishida m etabolizm  jadalligi har xil boMishi mumkin. Bunday boMishiga nerv, 
endokrin va boshqa tizimlaming holati sabab boMishi mumkin.
E n e rg iy a n in g  k u n lik sarfl. SogMom odam  organizmidagi kunlik energetik sarf 
asosiy alm ashinuvdan  farqlanadi va u quyidagi  qismlardan tarkib topgan:  asosiy 
alm ashinuv;  ishchi qo‘shimcha, y a’ni m a ’lum bir ishni bajarish uchun sarflangan 
energiya; ovqatli moddalaming spetsifik dinamik ta’siri. Bir sutkada ajralib chiqqan 
energiyalam ing  yigMndisi  ishchi  alm ashinuvni  tashkil  qiladi.  Har  xil jism oniy 
h ara k atlard a   a jralib   chiqadigan 
energiya-jismoniy faoiiik
  koeffitsienti  bilan 
aniqlanadi,  u  umumiy  energetik  sarfning  asosiy  almashinuv  kattalígiga  boMgan 
nisbat b ilan aniqlanadi.
K unlik energetik sarflaríga ko‘ra barcha odam lar5 guruhga boMinadi.
Guruh
hosiigi
Kasbining 
0‘ziga 
koeffitsienti
Jism oniy  faollik 
sarfl  kDj  (kkal)
Sutkalik  energiya
Birinchi
Aqliy mehnat 
(2100-2450)
1,4
9799-10265
Ikkinchi
Yengil jismoniy 
mehnat
1,6
(2500-2800)
10475-11732
Uchinchi
0 ‘rtacha og‘ irlikdagi 
jismoniy mehnat
1,9
(2950-3300)
12360-13827
To'rtinchi
Og‘ir jismoniy 
mehnat
2,2
(3400-3850)
14246-16131
Beshinchí
0 ‘ta ogMr jismoniy 
mehnat
2,5
(3850-4200)
16131-17598
0 ‘tirgan holdayengil ish bajarish uchun b ir sutkada 2400-2600 kkal jism oniy 
zo‘riqish b ilan bajarilayotganda 3400-3600kkal, o ‘ta ogMr jism oniy mehnat bilan 
sh u g 'u llan g an d a  4 0 0 0 -5 0 0 0   kkal  va  undan  ortiq  energiya  zarur.  Chiniqqan 
sportchilarda qisqa vaqt ichida jadal  m ashq  bajargan paytlarida  ishchi energetik 
sarf asosiy almashinuvga nisbatan 20 m artagacha ortishi mumkin. Jismoniy zo‘riqish 
paytda umumiy energetik sarfhi sarf bo‘ layotgan 0 2 miqdorí bilan aniqlab boMmaydi, 
chunki energiyaning bir qismi glikoliz (anaerob) natijasida hosil boMadi. Kislorodga 
boMgan ehtiyoj va iste’mol qilinayotgan 0 2 o ‘rtas¡dagi farq anaerob jarayon hisobiga 
hosil boMayotgan energiyaga to‘g‘ri keladi va