O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Katta yoshdagi odamlar organizmdagi suv tana  vaznining  75  % ini tashkil 
qiladi.
  Organizm dagi  suv muvozanati iste’mol qilingan vaorganizmdan chiqarib 
yuboriigan suvlar m iqdori tengligi bilan ta ’minlanadi.  Bir sutkada suvga boMgan 
ehtiyoj  1  kg tana vazniga nisbatan olinganda 21-4 3   ml/kg (o‘rtacha 2400 m l) ga 
teng bo‘lib, ichilgan (o ‘rtacha 1200 ml), ovqat tarkibida tushgan (o‘rtacha 900 ml) 
va modda almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan (endogen suv 300 ml) suvlar hisobiga 
qoplanadi. Xuddi shuncha miqdordagi shuncha suv -  siydik (1400 ml), kal (100 ml) 
tarkibida va tana yuzasidan hamda nafas yo'llaridan (900 ml) bug‘lanish hisobiga 
organizmdan chiqarib yuboriladi.
Suvga bo'Igan ehtiyoj ovqatlanish tarziga bog'liq.  Asosan karbonsuv va yog‘ 
moddalari  bilan  ozuqalanib, NaCI ni kam  iste’mol  qilinsa suvga bo‘lgan  ehtiyoj 
katta boMmaydi. O qsilga boy moddalar bilan ovqatlanganda va tuzni ko‘p iste’mol 
qilganda  suvga  b o ‘lgan  ehtiyoj  ortadi,  chunki  suv  osmotik  fao!  m oddalam i 
(mochevina va mineral ionlar) ekskresiya qilish uchun zarurdir. Organizmga suvning 
kam  tushishi  yoki  uni  ko‘p  miqdorda  chiqarib yuborilishi  degidratatsiyaga  olib 
keladi va bu holat qonning quyuqlanishi natijasida gemodinamikaning buzilishiga 
sabab  bo‘ladi.  O rganizm da  suvning  tana  vazniga  nisbatan  20  %  yetishmasligi 
oMimga  olib  keladi.  Organizmga  suvning  ortiqcha  tushishi  uning  organizmdan 
ajralishini kamayishi suv intoksikatsiyasini keltirib chiqaradi. Suv intoksikatsiyasida 
osmolyarlikning  kamayishini  nerv  oxirlari  va  markazlari  sezadi  va  hatto  tomir 
tortishishi holati ham  kelib chiqishi mumkin.
Organizmda suv va mineral ionlari almashinuvi bir-biriga bog‘liq bo‘lib, hujayra 
ichi va tashida osm otik bosimning nisbiy doimiyligini saqlash uchun zarur. Hujayra 
ic h id a   va  ta s h q a r is id a   N a +,  K+,  C aJ+  v a   b o sh q a  io n larn in g   io n la rn in g  
konsentratsiyasi m a’lum darajada bo‘lgandagina fiziologik jarayonlar (qolzg‘alish, 
qo'zg'alishning sinaptik uzatilishi, muskullar qisqarishi) amalga oshirilishi mumkin. 
Bu ionlar barchalari ovqat tarkibida organizmga tushishi zarur.
300
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

TA N A   H A R O R A T I  D O IM IY L IG I  VA  U N IN G  
B O S H Q A R IL IS H I
XVIII asming oxirida Lavuaze va Laplas hayvonlardan uzluksiz ravishda issiqlik 
ajralib  turishini  aniqlashgandan  keyin  term oregulyatsiya  va  bioenergetikani 
o ‘rganish  boshlangan.  Har qanday  tirik  organizmda  ketadigan  deyarli  barcha 
biokimyoviy jarayonlar energiya sarfi  bilan ketadi.  Sarflanayotgan  energiyaning 
barchasi  o x ir  oqibatda  issiqlik  energiyasiga  aylanadi.  Issiq lik   yoki  harorat 
organizmda ketadigan barcha hayotiyjarayonlarga sezilarli ta ’s ir k o ‘rsatadi.
O rganizm da  ketadigan  kim yoviy  reaksiyalam ing  tezligini  tem peraturaga 
bo g iiq lig in i  Vant-Goff qonuniga  k o ‘ra tushuntirish  mumkin.  Bu qonunga ko‘ra 
kim yoviy  reaksiyaning  tezligini  o ‘zgarishi  haroratning  10°C  ga  ortishi  yoki 
kamayishiga qarab 2-3 marta ortadi yoki kamayadi. Buni Q |0koeffitsienti deyilib 
to ‘qim ada ketayotgan almashinuv jarayonlarining tezligini  10°C  g a farq qiladtgan 
haroratda aniqlanadi.
Hayotiy jarayonlar natijasida organizm da uzluksiz issiqlik hosil boMib turad i. 
Hosil  boMayotgan  issiqlik  yuqori  haroratli  muhitdan  p ast  h aroratli  muhitga 
termodinamikaning ikkinchi qonuniga ko‘ra o ‘tadi. Shunga ko‘ra tirik organizmdan 
tashqi  muhitga  ko‘tarilayotgan  issiqlik  tana  harorati  muhit  haroratidan  yuqori 
bo'lgan taqdirda uzluksiz bo'ladi.
Organizm to‘qimalarining harorati ulaming hujayralarida almashinuv jarayonlari 
natijasida hosil bolayotgan issiqlik  va uni tashqi  muhitga chiqarish tezligi  bilan 
belgilanadi.  Demak  tana  harorati  doim iy  organizmlaming  yashashi  uchun  ular 
organÍ
2inida hosil boiayotgan issiqlik miqdori organizmdan chiqayotgan issiqlik 
m iqdorigatengbo‘lishi lozim. Bu qoidaningbuzilishitanaharoratiningo‘zgarishiga 
olib keladi.
Uzoq davom etgan evolyutsiya davom ida hozir yashayotgan hayvonlar yerda 
-7 0 °C d a n   +85°C  gacha  muhitda yashashga  moslashganlar.  A lbatta  haroratning 
bu chegarasida yashash uchun organizm lar m a’lum bir moslashish mexanizmlarini 
yaratishgan.
T ana  haroratining  d oim iyligi  b o ‘y ich a  o rg an izm lar  «