O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V



Download 13,57 Mb.
Pdf ko'rish
bet150/243
Sana07.07.2021
Hajmi13,57 Mb.
#112049
1   ...   146   147   148   149   150   151   152   153   ...   243
Bog'liq
Normal fiziologiya (O.Alyaviya va b.) (1)

flebografiya
 deb ataladi.
Flebogrammada uchta tishchalar ajratiladi:  a,  s,  va  v.  a-tish  o ‘ng bolm acha 
sistolasiga  to ‘g ‘ri  keladi.  BoMmachalar  sistolasi  v aqtida  kovak  venalam ing 
quyilayotgan joyidagi halqasimon muskultari qisqarib, qonni boMmachaga oqishi 
vaqtincha to ‘xtaydi. BoMmachalar bo‘shasha boshlagach qon boMmachalarga tusha 
boshlaydi, vena bosimi yana pasayadi. Uyqu arteriyasining tebranishlari uni yonida 
joylashgan  bo'yinturuq  venasini  tebratadi  va  s  tishni  hosil  qiladi.  Bosim  qisqa 
m uddatda ko‘tarilib, yana tusha boshlaydi.  BoMmachalar qon bilan to ‘lib, undagi 
bosim  yana  ortadi  natijada  qon  dimlanib,  vena  tom irlari  c h o ‘ziladi.  Bu  vaqtda 
uzunchoq  tish (d) paydo b o ‘ladi.
T om irlarda qon h arak atin in g  boshqarilishi. Tanadagi har b ira ’zo normal qon 
bilan  ta ’m inlangandagina  sam arali  ishlay  oladi.  A ’z o lam i  ish  qobiliyatining 
o ‘zgarishi unda qon aylanishini ham o ‘zgartiradi. Qon aylanishining boshqarilishi 
qonning  minutlik  hajmini  o‘zgarishi  va  regional  qon-tom irlarini  ko‘rsatadigan 
qarshiligi  hisobiga  amalga  oshiriladi.  Qon  aylanishining  boshqarilishi  shartli 
ravishda ikkiga -  mahalliy va m arkaziy neyrogumoral m exanizmlarga bolinadi.
Tomirlar innervateiyasi.
 Tom irlar ulamingdiametrini nisbatan doimo bir holda
237
www.ziyouz.com kutubxonasi


ushlab  turuvchi  kengaytiruvchi  va  pasaytiruvchi  nervlar  bilan  ta ’minlangan. 
A rte riy a   v a  a r te r io la la r n in g   to ra y is h i  to m irla rn i  to ra y tiru v c h i  n e rv la r 
venaqonstruktorlar  simpatik  nervlar  bilan  innervatsiya  qilinsa  kelib  chiqadi  va 
ulaming  m avjudligini  birinchi  bo‘lib,  1842 yilda A.  P.  Valter baqaning suzgich 
pardalarida  k o ‘rsatib  bergan.  Keyinchalik  K..  B em ar  (1851)  quyon  qulog'ida 
o ‘tkazgan tajribalarida isbot etdi. Quyon bo ‘ynidagi simpatik nerv qirqib qo‘yilsa, 
1-2  minutdan  so ‘ng  quloq  suprasi  tomirlari  kengayishi  natijasida  quloq  terisi 
qizarganligi va harorati ortganligi kuzatildi. Kesilgan nervni periferik qismi ta’sirlansa 
quloq terisi oqarib, ushlab ko‘rganda sovub qolganligi kuzatilgan. Bu qon-tomirlami 
torayishi  hisobiga  kuzatilgan.  Huddi  shunday  effekt  qorin  bo‘shlig‘i  organlari, 
buyrak, teri, m iya pardalari tomirlarida ham kuzatish mumkin.
Tomirlarni toraytiruvchi nervlarlardan tashqari yana tomirlarni kengaytiruvchi 
(vazodilyatatsiya) tolalar ham mavjudligi aniqlangan. Ulami ta’sirlaganda tomirlar 
kengayadi.  B unday  nervlar  m avjudligini  M.  Shif,  sal  keyinroq  K.  B em arlar 
aniqlashgan.  Ja g ‘  osti  so‘lak  beziga  boruvchi  til  nervining  tarm og‘i-Chorda 
thympani ta ’sirlanganda bez tomirlari kengayganligi  aniqlangan.  Huddi shunday 
holatni n. pelvicus ta ’sirlanganda til tomirlari vajinsiy a ’zolar tomirlari kengayishi 
kuzatiladi. Tanadagi barcha tomirlar parasimpatik nervlardan innervatsiya olmaydi. 
A dashgan  n erv   ta ’sirlansa  yurak  tom irlari  torayadi.  Sim patik  nerv  tolalari 
ta’sirlanganda b a ’zi  a ’zolardagi, masalan, skelet muskullari tomirlari kengayadi. 
Chunki simpatik nerv tarkibida vazoqonstruktorlardan tashqari vazodilyatatorlar 
ham   b o r.  Bu  n e rv   in n erv atsiy a  q ilu v c h i  to m irla rd a   ikki  tu rd ag i  a   va  ß 
adrenoretseptorlar  mavjud.  a-retseptorlam i  q o ‘zg ‘alishi  tom ir  muskullarining 
qisqarishiga va tom im i torayishiga olib keladi.  ß -retseptorlam ing qo‘zg‘galishi 
tomir muskullarini kengayishi natijasida tomimi kengaytiradi. Noradrenalin ko‘proq 
ä-adrenoretseptorlarga ta ’sir etadi. Ko‘pgina qon-tomirlarda retseptorlaming ¡kkala 
turi  ham  bor.  U lam ing nisbati  bir xil  emas.  Agar qon-tomirda a-adrenoretseptor 
ko‘p b o ‘lsa, adrenalin uni toraytiradi, ß-adrenoretseptor ko‘p boMsa-kengaytiradi.
A gar  a -v a   ß -ad re n o re tsep to rla r  b ir  vaqtda  q o ‘zg ‘alsa,  ß-retseptorning 
qo‘zg‘alish sam arasi  ustun chiqadi-tomir kengayadi.
Orqa miya orqa shoxlarining periferik qismi ta ’sirlansa, (asosan teri) tomirlarni 
kengaytiruvchi  effekt  kelib  chiqadi.  Teri  tomirlarini  kengayishiga  yana  boshqa 
sabab, retseptor nerv oxirlarida atsetilxolin va gistamin ishlab chiqarilib, to‘qimaga 
o‘tib yaqin joylashgan tom irga ta’sir etadi.
Tomirlar tonusi MNS tomonidan keladigan impulslar hisobiga kengayib torayib 
turadi. Tom irlar tonusini boshqaruvchi m arkaz-tom irlar harakatini boshqaruvchi 
m arkaz-mavjudligini V. F. Ovsyannikov (1871) miyatuzilm alarini qirqib qo  yish 
yo‘li bilan aniqlagan.
Agar miya o ‘zagi  to‘rt tepalikning yuqorisidan qirqib qo‘yilsa arterial bosim 
o ‘zgarmaydi.  Uzunchoq  miya bilan  orqa miya oralig‘idan kesib qo'yilsa arterial 
bosim 6 0 -7 0  mm sim ust gacha tushib ketadi. Uzunchoq miyaning turli qismlarini 
mexanik ta ’sirlash y o ‘li bilan bu m arkazningjoylashgan joyi aniq topilgan.  U  IV 
qorincha tubida joylashgan bo‘lib, pressor va depressor qismlaridan iborat. Pres­
238
www.ziyouz.com kutubxonasi


sor  m arkaz ta ’sirlansa tomirlar  torayishi,  d ep re sso r  markaz  ta ’sirlansa  tomirlar
kengayishi kuzatiladi.
Tom irlar tonusiga yuqoridagi markazlardan tashqari oraliq m iya va miya yarim
sharlari po ‘stlog‘i ham ta’sirko‘rsatadi.
Gipotalamusning  ayrim  markazlari ta ’sirlansa,  arterial  bosim   o ‘zgarganligi 
kuzatiladi.  Bitta tuzilmani  ta’sirlash  ham  pressor,  ham  depressor  effekt  keltirib 
chiqaradi. Gipotalamusda pressor tuzilinalar tarqoq tarqalgan boMishiga qaramay, 
orqa qismida depressor tuzilmalar k o ‘proq boMadi.
Qon  aylanishining  boshqarilishida b o sh   m iya  yarim  sharlari  p o ‘st!og‘ining 
ahamiyati ju d a katta boMishiga qaramay,  o ‘tkazi!gan tajribalar natijalari qarama- 
qarshidir.  Agar tajribada yarim  sharlar p o ‘stlog‘i  olib tashlansa qon  aylanishiga 
sezilarli ta ’sir etmaydi. Po‘st!oqning peshana va tepa sohalari  elektrik ta ’sirlansa 
arterial bosim o ‘zgaradi. Tomirlar torayishi yoki kengayishi kuzatiladi.
Tomirlar tonusini reflektor boshqarilishi tomirlami harakatlantiruvchi markazi 
m a’lum tonik aktiv holda bolib, arteriya va arteriolalami qisqargan holatda bo'lishini 
ta ’minlaydi.  Bu  markazning tonusi  esa  periferiyadagi  tom irlar  sohasida,  gavda 
yuzasida yotgan retseptorlardan keluvchi impulslar hamda nerv m arkaziga bevosita
ta ’sirk o ‘rsatuvchigum oralom illargabog‘liq.
V.N. Chernigovskiy bo‘yicha tom irlar tonusini reflektor o ‘zgartiruvchi tomirlar 
refleksi ikki guruhga bo‘ linadi: 

Download 13,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   146   147   148   149   150   151   152   153   ...   243




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish