O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

superfitsial,  intrakortikal,  yukstamedulyar
  tafovut  qilinadi.
Superfitsial nefronlar
  asosan  p o ‘stloq  qismida joylashgan. 
Yukstamedullyar 
nefronni
 koptokchasi superfitsialnikidan kattaroq, koptokchasi buyrakning mag‘iz 
va  p o ‘stloq  moddasi  chegarasida joylashgan (rasm).  Superfitsial  nefronni  genie 
qovuzlog‘i yukstamedullyar nefronnikidan qisqaroq.
Buyraklam i qon bilan ta ’m inlanishini o ‘ziga hos xususiyatlaridan biri shuki, 
qon  nafaqat trofik vazifani  balki  siydik hosil qilish  uchun  ham  zarurdir.  Qorin 
aortasidan  boshlangan  buyrak  arteriyasi  orqali  qon  bilan  ta ’minlanadi.  Buyrak 
arteriyalari mayda tomirlarga tarmoqlanib, arteriolalami hosil qilib, Shumlyapskisy- 
Baum en kapsulasiga kiradi va kapillarlarga maydalanib, m alpigiy koptokchasini 
hosil qiladi. Olib keluvchi arteriola diametri olib ketuvchi arterioladan ikki barobar 
katta.  Bu  esa kapillarlarda yuqori  bosimni  hosil qiladi  (70 mm sim.  ust. ). Olib 
keluvchi  arteriolani  m uskul  qavati  yaxshi  rivojlangan  b o ‘lib,  tom ir  diametrini 
boshqarishda ahamiyati katta. O lib ketuvchi arteriolalama boMinadilar proksimal, 
distal,  naychalar va genie q o v u z lo g ‘i  atrofida maydalanib yana kapillarlarga va 
s o ‘ngra  vena qon  tom irlariga  o ‘tadilar.  Koptokcha  tom irlari  faqat  siydik  hosil 
qilishda  ishtirok  etadilar.  Y ukstam edullyar nefronni  qon  bilan  ta ’minlanishini 
o ‘ziga  xos  xususiyati  shundan  iboratki,  olib ketuvchi  arteriola  kapillarlar to ‘ri 
hosil qilm ay genie qovuzlog‘iga parallel mag‘izm oddaga to ‘g‘ri tushib, siydikni 
osm otik qo ‘yilishida ishtirok etadi.
Bir minutda yurakdan otilib chiqqan qonning 
V*-/i
 qismi buyraklar orqali o‘tadi. 
Bu qonni 91-93% buyrakning po‘stloq moddasi orqali qolgan qismi esamag‘iz moddasi 
orqali o‘tadi. Koptokchada qon oqishi o‘z-o‘zini boshqarilishi hisobiga arterial bosim ( 
90 dan  190 mm sim ust) o ‘zgarsa ham siydik hosil bo‘lishigata’siretmaydi.
Yukstaglomerulyar  kompleks.
  Renin va biologik faol moddalar sintez qiluvchi 
h u ja y ralar  yigMndisi  m o rfo lo g ik   jihatdan  uchburchak  shaklini  eslatadi.  Bu 
uchburchakning ikki tom onini  olib keluvchi va olib ketuvchi arteriolalar, asosini 
esa distal naychaning zich do g ‘ hujayralari (macula densa) hosil qiladi. Koptokcha 
yaqinida afferent arteriolaning muskul qavati shira ajratuvchi eppitelial hujayralar 
bilan almashadi.
310
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Siydik hosil bo ‘lish jarayoni.
  Siydik hosil  boMishi  birin-ketin keluvchi  uchta 
jarayonni o‘z ichiga oladi.
1.  Koptokchalardagi  filtratsiya (ultraflltratsiya),  buyrak koptokchalarida qon 
plazmasidan suv va past molekulali moddalami kanalchalarga o ‘tishi -  birlamchi 
siydikni hosil boMishi.
2. Kanalchalardagi reabsorbsiya. Birlamchi siydikdan suv va filtratdagi organizm 
uchta zarur bo‘lgan moddalami qonga qayta surilishi.
3. Kanalchalardagi sekretsiya- organik moddalar va ionlami qondan kanalchalar 
bo‘shlig‘iga sekretor y o ‘l bilan o ‘tkazilishi.
Koptokchalardagi filtratsiya.
  B uyraklarda  siy d ik   hosil  boMishi  buyrak 
koptokchalarida  qon  plazmasidagi  suv  va  pastm olekulali  moddalami  kanalcha 
bo‘shlig‘iga sizib o ‘tishidan iborat.
Suyuqlik qon tomirlar bo‘shlig‘idan koptokchalar bo‘shlig‘iga koptokchalar devori 
orqali sizib o ‘tadi. Fütrlovchi membrana uch qavatdan: kapillarlar endoteliysi, bazal 
membrana, visserai endoteliyyoki padotsitlardan iborat.  Kapillyarlarendoteiiysida 
50-100 nm diametirli teshikchalar mavjud. Yirik molekulali oqsillar bu teshikchalar 
sohasida himoya qavatlarini  hosil  qilib,  globulinlar va  albuminlami  o‘tkazmaydi. 
Teshikchalar orqali shaklli elementlar vaoqsillami o ‘tishi chegaralangan, ammo qon 
plazmasida erigan past molekulali moddalar erkino‘ta oladi.
Keyingi qavat bazal membrana bo‘lib, filtrlanuvchi m oddalam i asosiy qalqoni 
hisoblanadi.  U larning  teshikchalari  kattaligi  3 ,4 n m   ga  teng.  T eshikchalar 
molekulalarai kattaligi, shakli va qutbiga qarab o ‘tishini chegaralaydi. Teshikchalar 
ichki yuzasi manfiy zaryadlangan  bo‘lib,  manfiy  zaryadli  moddalami, jum ladan, 
oqsillami o'tkazmaydi.
Padotsitlar, moddalami filtrlovchi uchinchi qavatni tashkil qilib, uni oyoqchalari 
bazal membranaga tegib turadi. Padotsit oyoqchalari orasidan filtrlanuvchi suyuqlik 
o ‘tadi. Bu teshikchaiaralbumin vaboshqayuqori molekulali moddalami o'tkazmaydi. 
K o'p kavatli filtr qon oqsillarini o'tkazmaydi va oqsilsiz birlamchi siydik hosil qiladi.
M olekular  ogMrligi  5500  dan  past  bo‘lgan  m o d d alam i  teshikchalar  oson 
o ‘tkazadi.  Normal  holatda  suv  bilan  ultrafiitrat  tarkibida  barcha past molekulali 
moddalar  bo'ladi.  Qonning  shakilli  elementlari  va  oqsillam ing  aksariyat  qismi 
bo‘lmaydi.
Filtratsiya sodir b o ‘lishi uchun filtr, filtrlanuvchi suyuqlik va filtrlovchi bosim 
boMishi  kerak.  Filtmi  tuzilishini  ko‘rib  chiqdik,  filrtlanuvchi  suyuqlik  esa  qon 
plazmasi. Filtrlovchi bosim asosiy omillardan biri hisoblanadi. Koptokchalardagi 
ultraflltratsiya  qonning  gidrostatik  bosimni  ta ’m inlaydi.  Filtrlanish  tezligini  esa 
samarali filrtatsiya bosiini belgilaydi. Bu bosimni quyidagi formula bilan ifodalash 
mumkin: