O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

11. Himoya
 var//as/-organizm   ichki  muhitidan  yot  moddalar,  hamda  zaharii 
moddalami chiqarib yuborish.
Umumlashtirib  olganda  buyraklar  quyidagi  vazifalam i  bajaradi:  ekskretor, 
gomeostatik, m etabolitik, înkretor va himoya.
Buyraklarfaoliyatinitekshirish usullari.
  Buyraklar faoliyatini tekshirish klinik 
va tajriba usullariga b o ‘linadi. Tajriba usullari e s a o ‘z navbatida o ‘tkir va surunkali 
usullami o*z ichiga oladi. 0 ‘tkir tajribalar keng ko*lamda qo‘llanilmaydi, chunki bu 
usul qator kam chiliklardan holi emas. Eng avvalo narkozostida olib borilib, MNT 
tormozlangan  holda b o ‘ladi.  Surunkali  tajribalar  I.P.  Pavlov taklif qilgan  siydik 
pufagiga  fistulalar  q o ‘yish  usuli  yordamida  yangi  pog‘onaga  ko*tarilib,  tabiiy 
sharoitda kechadi.  I.P.  Pavlovning shogirdlaridan  L.A.  Orbeli taklif qilgan  usul, 
siydik  chiqaruv  y o ‘!larini  alohida-alohida  qorin  sohasiga  tikib  qo*yish  usuli 
yordamida esa har  b ir buyrakning siydik ajratish mexanizmini o‘rganish mumkin. 
Bunda bir tom onlam a denervatsiya qilingan yoki bir buyragini olib tashlash yo*li 
bilan siydik hosil boMishini o ‘rgani!adi.
Buyraklar faoliyatini o*rganishning asosiy usullaridan biri  bu mikropunksiya 
va mikroperñiziya usullaridir. Birinchi bo*lib Pensilvan Universitetida A.N. Richards 
taklif etgan mikropipetka yordamida nafh>nning turli qismlaridan suyuqliklar olinib, 
nefronning turli qism larini siydik hosil bo*lishidagi roli o'rganiladi
Inson va hayvonlar buyraklarining fiinksional holatini o ‘rganish uchun, ayrim 
moddalami qonda va siydikdagi miqdorini aniqtab, siydik hosil bo*lishining asosiy
308
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

jarayonlari to ‘g ‘risida miqdoriy m a’Iumot beradi (tozalanish koeffitsienti). Bu usul 
klinikada keng koMamda qoMIanilmoqda.
Buyraklaming flziologik faol moddalami sintez qilishini aniqlash uchun, arteriya 
va vena qon tomirlaridagi qon tarkibi tekshirilib, solishtlrib ko‘riladi.
Elektron mikroskopíya, sitokimyo, bioximik va elektrofiziologik usullar yordamida 
buyrak hujayralarining  ishlash m exanizmi, turli  vazifalami bajarishi  metabolitik 
vazifilari hamda kanalchalarning turli qismlarini flinksional ahamiyati o ‘rgan¡Iadi.
Diurezni o ‘rganish kliniktekshirishlarining asosiylaridan hisoblanadi. Siydikning 
tarkibi, undagl fermentlami, gormonlami o'rganish  hozirgi kunning asosiy tekshirish 
usullaridan biri hisoblanadi.
A
(e/ron  va  uning  qon  hilan  ta'm inlanishi.
  Nefron  buyraklam ing  m orfo- 
funksional birligi bo‘iib hisoblanadi. Bu yerda siydlkhosil bo‘ladi. Insonni h ar bir 
buyragida o ‘rtacha 1-1,3 mln nefron bo‘ladi. Nefron murakkab tuzilishga ega bo‘Iib, 
bir necha o ‘zaro tutashgan qismlardan iborat. U kapillarlar to‘rini tutgan malpigiy 
koptokchasidan boshlanadi. Koptokcha tashqi tomondan ikki qavatli Shumlyaskiy- 
Baumen  kapsulasi  bilan  qoplangan  (rasm -atlasdan).  Kapsulaning  ichk¡  qavati 
epitelial hujayralardan iborat. Tashqi qavati esa kubsimon epitelial hujayralar bilan 
qoplangan bazal membranadan iborat.
8 2 -ra s m . 
Nefronning tuzilishi  va qon bilan ta’minlanishi.
A -  nefron;  B -  malpigiy koptokchasi:  i , 9  - kapsula.  2
  -  
koptokcha,  3
 -  
distal egri- 
bugri kanalcha, 4  -proksimal egri-bugri kanalcha, 5 -  Genle qovuzlog 'i, 6 - y ig  ‘uvchi 
naycha,  7 -  olib keluvchi arteriya. 8  -  olib ketuvchi arteriya,  10 -  kapsula bo 'shlig
 7,
/  /   -  
kapillarlar.
309
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tashqi va ichki qavatlar oralig ‘ ida bo‘shliq bo‘lib, nefronning proksimal qismi 
b o ‘sh lig ‘iga  tutashgan.  N efro n n in g   bu  segmentini  ichidan  qoplagan  ko‘plab 
m ikrovorsinkalarbor.  Proksim al qism burama, so‘n g ra to ‘g ‘ri qismlardan iborat. 
Proksimal seg m e n tin g  davom i -  Genie qovuzlog‘ining ingichka pastga tushuvchi 
qism iga tutashgan  boMib,  epitelial  hujayralardan  iborat.  Pastga tushuvchi  qismi 
buyrakning mag‘iz moddasiga o ‘tib  180 °ga burilib, yo‘g ‘on yuqoriga ko‘tariluvchi 
qism  sifatida  davom  etadi.  G enie  qovuzlog‘ini  davomi  distal  burama  naychaga 
davom   etib,  buyrakning  p o ‘stloq  moddasida  yig‘uvchi  naychalarga  ulanadi. 
Y ig‘uvchi naychalarpo‘stloq m oddadan mag‘izm oddagao‘tib, chiqaruv yo‘llariga 
q o ‘shiladi va buyrak jom chalariga ochiladi. Buyrak jomchalari esa siydik yoMlariga 
ulashib, siydik pufagida tugallanadi.
Inson va sut emizuvchi hayvonlarda joylashgan joyiga, nefronning uzunligi va 
tu zilish ig a,  siydik  q u y iltirish   darajasig a  qarab  b ir  nech a  turdagi  nefronlar