O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

psixogalvanik refleks,
yoki 
teri-
galvanik refleksi
misol b o i a oladi. Bu refleksni o ‘rganish uchun ter 
bezlari k o ‘p ro q b o i g a n te rig a elek tro d la rn i m ahkam lab q o ‘yib 
galvanometrga ulanadi. Emotsional qo‘zg‘alishga sabab b o iu v c h i turli 
ta’sirlar: teriga igna sanchish, elektr toki berish, hayajonlantiruvchi hikoya 
eshittirish natijasida galvanom etr strelkasi o g ‘adi. B irinchi m arta
I.R .T arx an o v ta sv ir etg an bu h o d isa n in g sababi shuki, te rid ag i 
potensiallar farqi o ‘zgarib, elektr qarshiligi kamayadi va bu hodisa asosan 
ter bezlarining faoliyatiga b o g iiq .
186

---

Emotsional holatlaming fiziologik ko‘rinishlari, asosan simpatik nerv 
tizimining qo‘zg‘alishiga b o g iiq . Ammo bunda parasimpatik nerv tizimi 
ham qo‘zg‘alishi mumkin. Emotsiyalarda masalan, mushuk vovullayotgan 
kuchukni k o ‘rganda sayyor nervlar orqali keluvchi impulslar ta ’sirida 
insulin chiqishi kuchayadi.
U.Kennonning m a’lumotlariga qaraganda, emotsional holatlaming 
ko‘pgina fiziologik ko‘rinishlari vegetativ nervlaming bevosita ta ’sirida, 
shuningdek, adrenalin ta ’sirida kelib chiqadi. Em otsional holatlarda 
simpatik im pulslar ta ’siri bilan qondagi adrenalin ko‘payadi.
Organizmning og‘riq tufayli kelib chiqqan ba’zi umumiy reaksiyalarida 
avtonom nerv tizimining oliy markazlari qo‘zg‘alish natijasida gipofizning 
orqadagi b o ia g id a n vazopressin gormoni k o ‘proq chiqadi, bu gormon 
tomirlami toraytiradi va siydik chiqarishini to ‘xtatadi.
Yuqorida keltirilgan m isollarda reflektor yoyning effektor qismiga 
gum oral zveno q o ‘shilgan. M arkaziy nerv tizim i organizm ga nerv 
impulslarini yuborib, ta ’sir ko‘rsatish bilan birga, nerv impulsalri ta’sirida 
ichki sekresiya bezlarida gormonlar ishlab chiqib, qonga qo'shiladi, ular 
ko‘p a’zolar holatini va faoliyatini o‘zgartiradi.
Turm ushdagi turli-tum an sharoitga organizm ning m oslanishida 
sim patik nerv tizim ining aham iyati, shu tizim ni batamom olib tashlash 
tajribalarida yaqqol k o ‘rsatiladi. U .K ennon m ushuklarning ikkala 
chegara sim patik o ‘zanini va barcha sim patik gangliylarini batam om
kesib olgan. Bundan tashqari,, bir buyrak usti bezini olib tashlagan va 
ikkinchi buyrak usti bezini nervdan mahrum etgan (muayyan ta ’sirlarda 
sim patom im etik ta ’sir etuvchi adrenalinning qonga o ‘tishiga y o i
qo‘ymaslik uchun shunday qilgan). Operatsiya qilingan hayvonlar tinch 
qo‘yilganda normal hayvonlardan deyarli hech bir farq qilmagan. Ammo, 
organizm ning z o ‘r berishini talab qiladigan turli sharoitda m uskullar 
q a ttiq is h la g a n d a , o rg a n iz m q iz ib k e tg a n d a , s o v u g a n d a , qon 
y o ‘qotganda, em otsional q o ‘zg ‘alishda, sim patik o'zan va gangliylar 
olib tash lan g an h a y v o n lar chidam i kam aygan. M asalan ,, norm al 
hayvonlar gavda haroratining pasayishiga sabab b o im a g a n tashqi 
m uhit haroratida sim patik nervlardan m ahrum qilingan hayvonlar 
gavdasi tezroq sovub qolgan.
Sim patik nerv tizim ini 
im m unologik «ekstirpatsiya qilish»
(olib 
tashlash) y o i i bilan shunga o ‘xshasha m aiu m o tlar olindi.Bu usul 1958 
yilda ishlab chiqildi. S.Qoen sichqonlarning s o ia k bezlarida simpatik 
nerv hujayralarining o ‘sishiga yordam beradigan oqsil moddani topdi. 
Shu moddani boshqa hayvonlarga yuborish y o i i bilan qon zardobi
87

---

tayorlandi, simpatik neyronlarning o ‘sishiga yordam beradigan moddani 
o ‘sha qon zardobidagi immun jism lar bog‘lab oladi. Simpatik nerv tizimi 
taraqqiy etib ulgurmagan yosh simpatik nerv hujayralari yemirilib ketadi.