O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Tireotrop gormon yo ki tireotropin.
Tireotropin ta ’sirida qalqonsimon 
bezda tiroksin va triyodtironin gormonlarining sekresiyasi kuchayadi.
T ire o tro p in p ro te a z a fa o llig in i o sh irib , q a lq o n sim o n b ezd a 
tireo g lo b u lin p arch alan ish in i kuchaytiradi, n atijad a qonga tiro k sin
va triy o d tiro n in k o ‘plab chiqadi. B undan tashqari,, qalqonsim on 
bezdagi h u jay ralar sonini va faolligini oshiradi. T ireotrop gorm oni 
hayvonlarga y uborilsa, qalqonsim on bez o ‘sib k etadi, gipofiz olib 
tashlangan yosh hayvonlarda esa qalqonsim on bezi rivojlanm aydi. 
G ipofizi olib tashlangan hayvonlarda asosiy alm ashinuv va oqsillar 
a lm a s h in u v i s u s a y a d i. O r g a n iz m g a t i r o k s in y o k i t ir e o tr o p
gorm onlarni yuborib, asosiy alm ashinuvni va oqsillar alm ashinuvini 
k o ‘tarish m um kin. H ayvon o rganizm iga uzoq vaqt har kuni y etarli 
m iqdorda tireotrop gorm oni yuborilsa, xuddi odam larda uchraydigan 
Bazedov k asalligi sim ptom larini kuzatish m um kin. T ireotropinning 
q a n c h a m iq d o rd a a jra lib c h iq is h i q o n d a g i q a lk o n s im o n b ez 
gorm onlarining k o nsentratsiyasiga bogT iq, qonda qalqonsim on bez 
g o rm o n la ri k o ‘p b o ‘ls a , tir e o tr o p in s e k r e s iy a s i s u s a y a d i v a 
aksincha. Shunday q ilib ,, bu yerda tesk ari b o g ‘lan ish m exanizm i 
am alg a o sh ad i. T ireo tro p in n in g h o sil b o ‘lish i g ip o ta la m u sn in g
tireoliberini orqali idora etiladi.
Gonadotrop gorm onlar yoki gonadotropinlar.
Adenogipofizda ikki 
xil gonadotrop gormonlar ishlab chiqariladi. Bular follikulostimullovchi 
va lyuteinlovchi gormonlardir.
F o llik u lo stim u llo v ch i gorm on u rg ‘ochi hay v o n tu x u m d o n id a 
fo llik u ln in g riv o jla n ish in i v a uni G ra a f h u ja y ra sig a ay lan ish in i 
t a ’m in la y d i, e rk a k h a y v o n d a e sa u r u g ‘d o n d a g i s p e rm a to g e n
n a y c h a la r riv o jla n ish in i, sp e rm ato g en ezn i v a p ro sta ta b e z in in g
r iv o jla n is h in i te z la s h tir a d i. L y u te in lo v c h i g o rm o n t a ’s irid a
tuxum donda ovulyatsiyaning ro ‘y berishi va yorilgan G raaf hujayrasi 
o ‘rn id a sariq ta n a h o sil b o ‘lish i te z la sh a d i. V oyaga y etm a g a n
hayvonlar organizm iga gonadotrop gorm onlarini m untazam ravishda 
yuborilib turilsa, ularning tezroq voyaga yetishi, jin siy a ’zolarining 
kattalashuvi va ikkilam chi jin siy belgilarning barvaqt yuzaga chiqishi 
kuzatiladi. Bundan anglashiladiki, ushbu gorm onlar jin siy bezlar 
faoliyatiga ta ’sir etadi.
202

---

G onadotrop g orm onlarning ajralib chiqishi in ten siv lig i jin siy
a ’lo q a n in g re f le k to r t a ’s irig a , u r u g ‘d o n va tu x u m d o n jin s iy
gormonlarining gumoral ta ’siriga, shuningdek, tashqi muhitning turli 
omillariga bog‘ liq bo‘ ladi.
Gonadotropinlar sekresiyasi gipotalamusning gonadoliberini orqali 
idora etiladi. Bundan tashqari, manfiy qaytar bog‘lanish mexanizmi ham 
bu g o rm o n larn in g se k resiy asid a m uhim ah am iy atg a ega. Q onda 
testosteron k o ‘paysa, LG sekresiyasi kamayadi. Qonda Estenrogen va 
progesteron gormonlari konsentratsiyasi oshsa, bu ikkala gormonning 
sekresiyasi kamayadi.
S o m a to tr o p g o rm o n y o k i o 's is h g o rm o n i.
0 ‘sis h g o rm o n i 
organizm da o ‘sish va jism o n iy rivojlanish jaray o n larig a ta ’sir etadi. 
Bu gorm onning nish o n -a’zolari b o ‘lib suyak hisoblanadi, Bundan 
tashqari, biriktiruvchi to ‘qim alarga boy: m uskullar, paylar va ichki 
a ’z o la r g a h a m o ‘z t a ’s ir in i k o ‘r s a ta d i. 0 ‘s is h ja r a y o n in in g
stim u ly atsiy asi, som atotrop g o rm o n in in g an ab o lik t a ’siri tu fay li 
r o ‘yobga chiqadi. A nabolik t a ’sir hujay ra ichiga am inokislotalar 
k irish in i k u c h a y ish i, o q sil v a n u k le in k is lo ta la r b io sin te z in in g
kuchayishi bilan nam oyon b o ‘ladi. Shu jaray o n lar bilan bir qatorda 
oqsil parchalanishi bilan b o g ‘liq reaksiyalar torm ozlanadi. Som atotro­
pin organizm ga kiritilganda y o g ‘ depolaridan y o g ‘ chiqishi kuchayib, 
o rg a n iz m a so siy e n e rg iy a m a n b ai s ifa tid a y o g ‘la rd a n k o ‘p ro q
foydalanadi. Shu m unosabat bilan som atotrop gorm onning m a’lum 
m iqdori energetik sa rf b o ‘lishdan qutilib qoladi, natijada oqsillarning 
kato b o lizm te z lig i sek in lash ad i. O rg an izm n in g bun d ay h o latid a 
oqsillarning biosintezi uni parchalanishidan ustunroq b o ‘lib qoladi 
va organizm da m usbat azot m uvozanati kuzatiladi. Som atotropinning 
anabolik ta ’siri natijasida osteoblastlar faolligi ortadi, ham da suyakda 
oqsilli m atritsalarning hosil b o ‘lishi stim ullanadi. B ulardan tashqari, 
bu gorm on suyak to ‘qim asining m ineralizatsiyasini kuchaytiradi, 
n a tija d a o rg an izm d a k a lsiy v a fo sfo r k o ‘p ro q u sh la n ib q oladi. 
Y uqoridagi fikrlarga asoslanib aytam izki, som atotropin organizm da 
suyak va to g ‘ay to ‘qim alarning hosil b o ‘lishini kuchaytiradi, biroq 
bu g o rm o n n i la b o ra to riy a s h a ro itid a , o rg a n iz m d a n ta sh q a rid a , 
h u ja y ra la r k u ltu ra s ig a y u b o rilg a n d a , u la rn in g o ‘sis h i a y ta rli 
sezilmaydi. Shunga asoslanib, bu gorm on to ‘qim alarga bevosita ta ’sir 
k o ‘rsatm aydi, degan fikrlar paydo b o ‘ladi. O rganizm ga tushgan so­
m atotropin ta ’sirida m axsus tashuvchilar hosil b o ‘ladi. B ularning 
bevosita to ‘qim alarga ta ’siri natijasida anabolik effekt yuzaga chiqadi.
203

---

Bunday hosilalam i «som atom edin»lar deb atadilar. H ozirda ulardan 4 
tasi m aiu m . Ularning barchasi oqsil tabiatli b o iib , somatotrop gormoni 
ta ’sirida jigarda hosil b o ia d i. Som atotropin uglevodlar alm ashinuviga 
ham kuchli ta ’sir k o ‘rsatadi. Bu gorm onning ta ’siri natijasida plazm ada 
glyukoza m iqdori ortib ketadi. Bu effektning m exanizm i quyidagicha 
tushuntiriladi. B irinchi navbatda, glyukoza energetik m aqsadlarda 
foydalanilm aydi, yuqorida aytilganidek bu sharoitda energiya m anbai 
b o i i b faqat y o g ia r xizm at qiladi. B undan tashqari, ushbu gorm on 
glyukozaning to ‘qim alarga utilizatsiyasini ham torm ozlaydi, ham da 
insulin ta ’siriga sezuvchanligini pasaytiradi. Som atotrop gorm oni 
ta ’sirida insulinaza ferm enti faolligi oshadi. Bundan tashqari, som a­
to tro p in в -h u ja y ra la r g a t a ’sir e tib , in s u lin s e k re s iy a s in i ham
k u ch ay tirad i. B u larn in g barch asi g ip o fiz ar d iabetga olib kelishi 
mumkin.
0 ‘sish gorm onining sekresiyasi gipotalam usni som atoliberin va 
samatostatin gormonlari tomonidan idora etiladi. 0 ‘sish gormonining 
sekresiyasini ortishi qon plazmasida glyukoza v a y o g ‘ kislotalari miqdori 
pasayib ketganda kuzatiladi.
O* sish gormoni yoshlikdan yetarli ishlab chiqarilmaganda, bolalaming 
o ‘sishi keskin ravishda to ‘xtaydi, odam um rbod pakana b o iib qoladi 
(gipofizar pakanalik). G o‘daklik davrida о ‘sish gormoni haddan tashqari 
ko‘p ishlansa, gigantizm avj oladi, bunda odamning b o ‘yi 240-250 sm ga, 
vazni 150 kg ga yetadi.
Voyaga yetgan odam da o ‘sish gorm oni ortiqcha ishlansa, b o ‘y 
um um an o ‘sm aydi, chunki o ‘sib b o ig a n , am m o gavdaning o ‘sish 
qobiliyatini saqlab qolgan a ’zolari: q o i-o y o q barmoqlari va panjalari, 
burun va pastki ja g ‘, til, k o ‘krak va qorin bo‘shlig‘idagi a ’zolar o ‘sadi. 
Bu kasallik akromegaliya deb ataladi.