O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

1-ko
z 
nervi tolalari; 2-ganglioz
hujayralar; 3-ichki sinaptik qavat;
4-bipolyar hujayralar; 5-tashqi
sinaptik qavat; 6-reseptor
hujayralar; 7-pigment hujayralar;
8-tayoqchalar; 9-ko ‘zachalar.
K o i dog‘ borligiga M ariott tajribasi yordam ida ishonish mumkin. 
Pigm ent qavat.
Bu qavat bir qator epitelial hujayralardan tashkil 
topgan b o iib , o‘z ichida juda ko‘p miqdorda hujayra ichi organellalarini 
ushlaydi. Melanosomalar, bu qavatga qora rang berib turadi. Bu pigment 
ekranlovchi pigment ham deb yuritiladi, unga tushgan yoru g iik n i yutadi, 
bu holat y o ru g iik sochilishining oldini oladi va shu tufayli narsalardan 
kelayotgan yorugiikning fokuslanishi aniq b o iad i. Bu pigment epitelial 
hujayralarning ju d a ko‘plab o ‘simtalari b o iib , bu o ‘simtalar kolbacha va 
tayoqchalam ing tashqi qism larini jip s o i a b oladi. Pigm ent epitelial 
hujayralar bundan tashqari boshqa muhim vazifalam i ham bajaradi, shu 
jum ladan, k o iu v pigmentining resintezida, fagotsitozda, kolbacha va 
tayoqcha qoldiqlarini hazm qilishda ishtirok etadi. Boshqacha aytganda, 
ko‘ruv hujayralarini doimiy tarzda yangilanib turishini ta ’minlaydi. Yana 
sh u n i a y tib o i i s h k e ra k k i, p ig m e n t e p ite lia l h u ja y ra la r b ila n
fotoreseptorlar orasidagi aloqa juda kuchsiz b o ia d i.
415

---

Aynan shu joydan to ‘r pardaning k o ‘chishi ko‘zni juda havfli kasalligi 
k o ‘p hollarda uchraydi.
To‘r pardaning ko‘chishida ko‘rishning yom onlashuvi faqat tasvir 
fokuslanishining buzilishi bilan bog‘liq ho4lib qolmay, balki reseptorlar 
degeneratsiyaga ham uchraydi va reseptorlarda jid d iy m etabolitik 
o ‘zgarishlar ro ‘y beradi.
Fotoreseptorlar.
Pigment qavatning ichki yuzasiga fotoreseptorlar 
qavati tegib turadi: bular kolbachalar va tayoqchalar. Odamning har bir 
ko‘zinito‘rpardasida6-7 mln. kolbachava 110-123 mln. tayoqcha uchraydi. 
Ular to ‘r pardada bir tekisda tarqalmagan. To‘r pardaning m arkaziy 
chuqurchasida (Fovea centralis) faqat kolbachalar b o ia d i (1 mm2 da 140 
mingtagacha). T o i pardani periferiyasi tomon ularning soni kamayib, 
aksincha tayoqchalarning soni ortadi. T o i pardaning eng chekka 
qismlarida faqat tayoqchalar mavjud xolos. (Kolbachalar kunduzdagi 
k o iish n i hamda ranglami ajratishni ta ’minlaydi). Kolbachalar yuqori 
yorugiikda faollikkoisatib, rang ko‘rishni ta’minlaydi. Tayoqchalar g ira - 
shira nurlami qabul qilishga moslashgan reseptorlardir. Ularning faoliyati 
shikastlansa, odam g ira-sh irad a mutloq k o im a y d i, kunduzi k o iis h
qobiliyati esa to ia saqlanadi. Bu shabkoilik A vitamini yetishmovchiligidan 
rivojlanadi. Ranglar yorqin y o ru g iik ostida markaziy chuqurchada yaxshi 
ajratiladi. U yerda faqat kolbachalar b o ia d i. T o i pardaning periferiyasi 
tomon tayoqchalar soni ortib boradi va ular esa ranglami yomon ajratadi.
K olbachalar jarohatlanganda y o ru g iik d a n « q o iq is h » simptomi 
yuzaga keladi, bemorlar g ira-sh irad a bemalol k o i a olsada, y o ru g iik d a 
k o iis h qobiliyati batamom y o ‘qoladi. Bunday holatlarda butunlay rang 
ajrata 
o\vaas\i\t-axromaziya
kelib chiqishi mumkin.
Fotoreseptor hujayraning tuzilishi.
Fotoreseptor hujayra -kolbacha 
va tayoqcha - y o ru g iik ta ’siriga sezuvchan tashqi segment, k o ‘ruv 
pigmenti, ichki sigment, qo‘ shuvchi oyoqcha, katta yadro va presinaptik 
oxiridan tashkil topgan. Kolbacha va tayoqcha o ‘zining tashqi segmenti 
bilan yorugiikka qarama-qarshi tomon pigment qavatga qaragan b o iad i. 
O d am lar fo to re s e p to rla rin in g ta sh q i se g m e n tid a m in g g a y aq in
fo to re se p to r d isk la r b o i a d i . T a y o q c h a la rn in g ta sh q i seg m en ti, 
kolbachalam ing tashqi segmentidan birm uncha uzunroq va pigmentga 
boy b o ia d i. Bunda y o ru g iik k a nisbatan tayoqchalarning sezuvchanligi 
juda yuqori b o iib , uning atigi bir kvant y o ru g iig i ham k o ‘zg ‘ata oladi. 
Kolbachalami qo‘zg‘atish uchun esa yuzlab kvant y o ru g iik zarur b oiadi. 
Fotoreseptor disk ikkita membranadan tashkil topib, qirralari bir-biri bilan 
birlashgan boiadi. Disk membranasi biologik membrananing o‘zginasidir.
416

---

F o to re s e p to rn in g ic h k i se g m e n ti ta s h q i se g m e n ti b ila n
takomillashgan kiprikchalar yordam ida birlashadi, ularda o ‘z navbatida 
to ‘qqiz ju ft mikrotrubkachalar b o ia d i. Fotoreseptorlar ichki segmefltida 
yirik yadro va hujayraning butun metobolitik apparati, bu shuningdek 
fotoreseptorlaming energetik ehtiyoj ini qondiruvchi mitoxondriyalar ham 
mavjud. Ayni shu yerda pigment molekulasi kiritmalari sintez qilinadi. 
Tashqi va ichki segmentlar chegarasida bir soat mobaynida 3 ta yangi 
disk hosil b o ia d i. Keyin ular asta-sekin (2-3 xafta mobaynida) tashqi 
segmentni asosidan uchi tomon harakat qiladi. N atijada tashqi segment 
u ch id a jo y lash g a n yuzlab eski d isk lar p igm ent qavat hujayralari 
tom onidan fagotsitoz qilinadi. Kolbachalam ing tashqi segmenti ham 
sekinroq kechsa ham yangilanib turadi.