O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

M u s k u ln in g q is q a r is h m e x a n iz m i.
H a r a k a t l a n t i r u v c h i
m o to n e y ro n d a n q o ‘z g ‘alish m uskul to la s ig a a tse tilx o lin (AX) 
mediatori yordamida o'tadi, AX ni xolinoreseptorlar bilan muloqoti, 
oxirgi plastinkada atsetilxolinni sezuvchi kanallarning faollashuvi va 
60 
mv
kattalikdagi oxirgi plastinka potensialini yuzaga chiqaradi. Oxirgi 
plastinkada hosil bo'lgan potensial, shu qismga tegib turgan muskul 
tolalari membranasi uchun ta ’sir etuvchi elektr toki manbaiga aylanib 
qoladi. S o ‘ng,ra bu potensial 36°C haroratda 3-5
m/s
tezlikda tarqaladi. 
S h u n d a y q ilib , m u s k u lla r q is q a ris h id a h a ra k a t p o te n s ia lin in g
generatsiyasi birinchi bosqichni tashkil qiladi.
Ikkinchi bosqichda harakat potensiali muskul tolalarining ichi 
tomon tarqaladi. Buning natijasida muskulni qisqartiruvchi apparati 
bilan membrana yuzasi o'rtasida bog'lanish kuzatiladi. T-sistema ikki 
qo'shni sarkomerni sarkoplazmatik retikulum sisternalari o'rtasidagi 
alo q an i y u zag a c h iq a ra d i. A lo q a j o y id a e le k tr s tim u ly a tsiy a si 
fermentlarning faollashuviga va inozitoltrifosfot hosil bo'lishiga olib 
keladi. Inozitoltrifosfot sisternalardan kalsiy chiqishini tezlashtiradi 
v a n a t i j a d a C a '2 hujayra ichidagi konsentrasiyasi 107 dan 105 M gacha 
ortadi.
Hujayra ichida C a t2 ionlarining ortishiga yo'naltirilgan jarayonlar 
majmuasi muskul qisqarish mexanizmida uchinchi bosqichni tashkil 
qiladi. H ujayra ichida C a +2 io nlar k o n s e n tra s iy a s in in g ortishi, 
tropomiozinni aktin iplari yuzasida siljishiga olib keladi, bu vaqtda aktin 
iplarining faol markazi ozod bo'ladi va bu qism bilan miozionning 
ko'ndalang ko'prikchalari birlashadi. Tropomiozinning bunday siljishi 
troponin molekulasining konformasion o'zgarishi bilan bog'liqdir. 
B undan shu n arsa m a 'l u m b o 'l d i k i , ak tin va m io z in n i o 'z a r o
munosabatida Ca+2 ionining ishtiroki troponin va tropomiozin orqali 
ro 'y o b g a chiqar ekan. Muskulning qisqarish mexanizmida kalsiy 
ionining ahamiyati ekvorin oqsilidan foydalanib o'tkazilgan tajribalarda 
isbotlangan, bu oqsil kalsiy ioni bilan birikmasi o'zidan nur chiqaradi.
Shunday qilib, C a +2 ionlarining troponin bilan muloqoti muskul 
qisqarishining to'rtinchi bosqichini tashkil qiladi.
Muskul qisqarishining beshinchi bosqichida miozin boshchasi 
o 'z o'q i atrofida aylana boshlaydi va u aktinning bir necha faol 
markazlari bilan o 'z a r o birikadi. Miozin boshchasining aylanma 
harakati k o 'n d a la n g k o 'p rik n in g tarangliligini oshiradi, Muskul 
qisqarishi rivojlanishining har bir lahzasida, ko'n dalang ko'prikning 
boshchasi aktin filamenti bilan bog'langan bo'ladi, boshqasi esa erkin
54

---

bo'ladi, shu tariqa, ularning aktin filamenti bilan bunday bog'lanishi 
ketma-ket ravishda ro'y obga chiqaveradi. Bu esa muskul qisqarishini 
bir m e ’yorda kechishini ta’minlaydi.
K o 'n d alan g k o'priklarning boshchasi ketma-ket bunday aktin 
filamenti bilan bog'lanishi va uzilishi, nozik va yo'g 'on oqsil iplarini bir- 
biriga nisbatan sirpanib siljishini ta’minlaydi, bu o 'z navbatida sarkomer 
o'lchamining kichrayishiga, oxir-oqibat muskul uzunligining qisqarishiga 
olib keladi va bu holat muskul qisqarishining oltinchi bosqichini tashkil 
qiladi. Yuqorida bayon etilgan bosqich jarayonlar majmuasi, oqsil 
iplarining sirpanish nazariyasi mohiyatini ko'rsatib beradi.
M u skulning b o 's h a s h is h i sust ja ra y o n b o 'lib , kalsiy ionlari 
miofibrillalar orasidan chiqib ketgandan so'ng,, aktin va miozin iplari 
muloqoti to'xtaydi, natijada muskul tolalari elastikligi tufayli dastlabki 
holatiga qaytadi.
Shunday qilib, mushak tolasining qisqarishi va bo'shashishiga 
olib keluvchi, ketm a-ket r o 'y beruvchi jarayonlarni quyidagicha 
tasvirlash mumkin: ta ’sirlash -> harakat potensialining yuzaga chiqishi 
->uni hujayra membranasi bo'y lab va muskul tolasining ichkarisiga 
o'tkazilishi -> sarkoplazmatik retikulumning yon sisternalaridan Sa+2 
ajralib chiqishi va miofibrillalar tomon diffuziyasi ->aktin va miozin 
oqsil ip larin in g bir-b irig a «sirpanib» harakat qilishi -> kalsiy 
nasoslarining faollashuvi-> s a rk o p lazm ad a erkin Sa+2 ionlarini 
konsentratsiyasining pasayishi-> miofibrillalarning bo'shashi.