| W I Г 1 Т I I
■ ■ I ■ ■ I ■ ■
IV
-
ж ж ж
■ : М ^ ж .
Ж
> к Х
ll-rasm. Muskul tolalari (1) va miofibrillalarning (II) tuzilishi:
A-anizotrop disk, l-izotrop disk.
N
va
Z
plastinkalari. Aktin va miozin
ipchalarini sirpanish jarayoni. chapda ipchalarni bo ‘ylanma va о ‘ngda
kndalang kesimi (Dj.Bendoll bo'yicha, 1970): III-miofibrillalar
bshashgan holda, IV-miofibrillalar cho'zilgan holda, V-miofibrillalar
qisqargan holda.
51
M uskul hujayrasining qisqartiruvchi apparatining funksional
birligi sarkomer hisoblanadi. Sarkomerlar bir-biridan Z-plastinkalar
y o rd a m id a ajralib turadi. S a rk o m e rla r m io fib rilla d a ketm a-k et
jo y la s h g a n , shuning uchun sarkom erlarning u m um iy qisqarishi
m iofib rillalarn in g qisq arish ig a va m ushak to lalarin in g um um iy
q is q a ris h ig a olib keladi. D iam etri 1
m km
va d ia m e tri 6-8
nm
chamasidagi muskul tolasining miofibirillalari o ‘rta hisobda 2500
protofibrillalardan tuzilgan. Protofibrillalar esa
aktin
(molekulyar
o g ‘irligi 42000) va
m iozin
(molekulyar o g ‘irligi 500 000) oqsillaridan
tashkil topadi. Miozin iplari aktin iplariga qaraganda ikki baravar
y o ‘g ‘ondir. Muskul tolasi tinch turganda miofibrillalardagi tolalar
s h u n d a y j o y l a s h a d i k i , in g ic h k a u zu n aktin ip la r in in g uchlari
y o ‘g ‘onroq miozin iplari orasidagi yoriqlarga kirib turadi.
A ktin spiralining b o ‘y la n m a ariq ch asid a
tro p o m io zin
oqsili
molekulasi joylashadi. H a r 4 0 n w oraliqda tropomiozinga boshqa oqsil
tro p o n in
b ir ik k a n b o ‘ ladi. T ro p o n in va t r o p o m io z in aktin va
miozinlaming muloqotida katta ahamiyat kasb etadi.
K o‘ndalang-targ‘il muskuldagi miofibrillalar birin-ketin kelgan
p o ly a r iz a s iy a la n g a n (yorugM ikni turli ra v is h d a s in d ir a d ig a n )
disklardan iborat. Yorug‘likni ikki marta sindiradigan disklar oddiy
mikroskopda qoramtir k o ‘rinadi. Bular
anizatrop
disklar deyiladi.
Tolaning bu disklarga yondosh qismlari y o ru g ‘liklarni bir yuzada
sindiradi, mikroskopda tiniq k o ‘rinadi va
izotrop
disklar deyiladi.
Anizotrop disklar A harfi bilan, izotrop disklar esa I harfi bilan
b e lg ila n a d i. A n iz o tr o p disk o ‘rta s id a y o r u g 'l i k N harfi bilan
belgilangan hoshiyani ko'ram iz. Elektron mikroskopda N hoshiyasi
o ‘rtasidan M-chiziq o ‘tganligini k o ‘ramiz. Bu M-chiziqni miozin
ipchalari birikib turadigan m em brana hosil qiladi. Izotrop disk
o ‘rtasidan qoramtir Z chiziq yupqa membrana o ‘tgan, miofibrillalar
shu membranaga birikadi.
Mikroelektrodlar yordamida Z plastinka sohasiga elektrik ta ‘sir
b e rilsa , s a r k o m e r q is q a ris h i k u z a tila d i. B u n d a A d is k sohasi
o ‘zgarmaydi, lekin N va I sohalar kichrayadi. K.o‘rinib turibdiki,
qisqarish paytida miozin ipchasining uzunligi o ‘zgarmas ekan. Shunga
o ‘xshash holat muskul ch o ‘zilganda ham kuzatiladi, y a ‘ni aktin va
miozin ipchalari uzunligi o ‘zgarmaydi. Tajribadan olingan natijalarga
ko‘ra, muskul qisqarganda aktin va miozin ipchalarining bir-biri orasiga
kirib turgan sohasi o ‘zgarar ekan. Shularga asoslangan holda, G.Xaksli
va A .X akslilar m uskul qisqarish m exanizm ining oqsil ipchalari
52
sirpanish nazariyasini yaratdilar. Bu n azariyaga asosan muskul
qisqarganda aktin ipchalarining miozin ipchalari b o ‘ylab sirpanishi
hisobiga sarkomerning kichrayishi sodir bo'ladi.
I2-rasm. Muskul
qisqarish mexanizmi
53
Do'stlaringiz bilan baham: |