O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

N ervning nisbiy charcham aslik qonuni.
N. Ye. Vvedenskiy birinchi 
marta havo atmosferasida nerv k o 'p (qariyib 8 soat) soatlab uzluksiz 
t a ’sirlanganda ham q o 'z g 'a lish la rn i o 't k a z ish qobiliyatini saqlab 
qolganligini ko'rsatib berdi. Havo atmosferasida nerv charchamasligi 
yoki kam charchashi shundan k o 'rin ib turibdi. N ervning nisbiy 
c h a r c h a m a s lig i q ism a n sh u n g a b o g 'l i q k i , nerv q o 'z g ' a l g a n d a
birmuncha kam energiya sarflaydi. A.Xilning m a'lum otlariga ko'ra, 
baqaning 12-juft nervi maksimal darajada ta'sirlanganda tinchlikdagi 
holatiga nisbatan faqatgina 20-100 % ortiq issiqlik chiqaradi. Bu 
ko'rsatkich muskul qo'z g'alganda chiqadigan issiqlikka nisbatan juda 
arzimas darajada.
Nerv soatlab q o 'z g 'a lib turganda ham undagi resintez jarayonlari 
qo 'z g 'a lish paytidagiga nisbatan kam energiya sarfini qoplay oladi. 
Nerv tolasi q o 'z g 'a lg a n paytida energiya sarfi asosan natriy-kaliy 
kanallar ishiga sarflanadi, ayniqsa Ranv bo'g'ilmalarida ko'p energiya 
sarflanadi.
S in a p s la r fiz io lo g iy a s i.
S in a p s - nerv to la s id a n va u n in g
tom onidan in n e rv asiy alan u v ch i h u ja y ra -m u sk u l, nerv yoki bez 
hujayralariga qo'zg'alishning o'tishini ta'm inlovchi mustaqil tuzilma- 
aloqaga aytiladi.
42

---

S in a p s m u ra k k a b tu z i l i s h g a e g a , u u c h ta a s o s iy e le m e n t: 
presinaptik membrana, postsinaptik membrana va sinaps yorig‘idan 
iborat ekanligini elektron mikroskopik tadqiqotlar ko'rsatib berdi.
Nerv oxirini qoplovchi m em brana 
p re sin a p tik m em brana
deb 
a t a l a d i .
N e r v
o x i r i d a
n e y r o s e k r e t o r
a p p a r a t
b or. 
Innervasiyalanadigan hujayrani q o ‘z g ‘atuvchi yoki tormozlovchi 
m e d ia to ri n e rv o x irid a n ajra lib c h iq a d i. T i n c h lik d a m e d ia to r
pufakchada b o ‘ladi. Presinaptik membrana depolyarizasiyalanganda 
bu pufakchalar yorilib, mediator yuzaga chiqadi va sinaps y orig'iga 
q u y ila d i. Bu y o r iq ta r k ib i j i h a t i d a n qon p l a z m a s i g a o ‘xsh a b
ketadigan hujayralararo suyuqlik bilan to'la. M ediator yoriqdan tez 
d i f f u z i y a l a n i b c h i q i b , i n n e r v a s i y a l a n a d i g a n h u j a y r a n i n g
mem branasiga t a ‘sir etadi. Hujayra m e m b ra n a sin in g nerv oxiriga 
bevosita chegaradosh qismi 
p o stsin a p tik m em brana
deb ataladi. 
Postsinaptik membrana o 'z xossalariga k o ‘ra, mediatorlarga nisbatan 
ju d a y u k s a k kimyoviy sezgirlikka moyil bo'ladi.
4
.
t
10-rasm. Tinch (1) va qo'zg'algan (11) holatdagi sinapslarda bo'layotgan 
jarayonlar (L.Shelsin bo'yicha, 1980 y.):
1-kichik (miniatyura) potensial; 2-presinaptik membrana; 3-postsinaptik
membrana; 4-QPSP; A-atsetat, X-xolin, Xe-xolinesteraza.
43

---

S in a p sla rn in g sinflanishi.
]. J o y la s h g a n o 'r n i g a k o ‘ra: n e r v - m u s h a k , n e y ro n e y ro n a l 
s i n a p s l a r g a b o M in a d i, o x i r g i s i o ‘z n a v b a t i d a a k s o s o m a t i k ,
aksoaksonal, aksodendritik, dendrosomatik sinapslarga boMinadi.
2. T a's ir etish tabiatiga ko'ra: q o 'zg 'atu v ch i va tormozlovchi 
sinapslarga boMinadi.
3. Signalni uzatish uslubiga ko'ra: elektrik, kimyoviy, aralash 
sinapslar tafovutlanadi.
E lektrik sinapslar
- bu sinapslar morfologik jihatdan membrana 
qismlarini bir-biriga yaqinlashuvidan hosil bo'ladi. Ularning sinaptik 
y o r ig 'i uzluksiz b o 'lm a y d i, balki, sinaptik t o 'l a tegib turuvchi 
k o 'p rik c h a la r bilan b o 'lin g a n bo 'lad i. Bu k o 'p rik c h a la r hujayra 
membranalarini o'ta yaqinlashishidan (sutemizuvchilarda 0,15-0,2 
nm
ni tashkil qiladi) hosil bo'ladi. Bu sohada ionlar kanali hosil bo'ladi. 
Elektrik sinapslar qo'zg'alishlarni bir tomonlama o'tkazadi. Buni 
sinapslarda elektr potensiallami yozib olish orqali isbot qilish mumkin. 
Afferent tolalar ta'sirlanganda sinaps membranasida depolyarizasiya 
kuzatiladi, efferent tolalar ta'sirlanganda esa - giperpolyarizasiya 
kuzatiladi. Biroq, sinaps joylashgan neyronlar bir xil funksiyani 
bajarsa, qo'zg'alishlarni ikki tomonlama o'tkazadi (masalan, agar 
sinaps ikkita sezuvchi neyronlar orasida joylashsa). Sinapslar har xil 
f u n k s i y a l a r b a ja r a d ig a n n e y r o n la r o r a s id a ( s e n s o r va m o to r) 
joylashsa, q o'zg'alishlarni faqat bir tomonlama o'tkazadi.
Elektrik sinapslarning vazifasi organizmdagi tez reaksiyalaming 
yuzaga chiqishini ta'minlaydi, ayniqsa, hayvonlarda xavfdan qochish 
yoki xavfdan qutulishni ta'minlovchi tuzilmalar bunday sinapslarga boy 
bo'ladi. Elektrik sinapslar sekin charchaydi, tashqi va ichki muhit 
ta’sirlariga chidamlilik darajasi yuqori. Bu sinapslarning bunday xususiyati 
organizmdagi tez reaksiyalami yuzaga chiqarishni ta'minlaydi.