O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

M uskulning qisqarish turlari.
Muskul berilgan yakka t a ’sirlarga 
m uskul ya kk a q isq a rish i
bilan jav o b beradi. Yakka qisqarish uch 
dav rd a so d ir b o 'l a d i : q is q a ris h n in g latent d avri, q isq a rish va 
bo'shashish davrlari. Latent davr mushak tolasi membranasining 
qo 'z g 'a lish i, tola ichidagi T-tizim b o 'y lab harakat potensialining 
tarqalishi, inozitol uch fosfatning hosil bo'lishi, hujayra ichida kalsiy 
konsentratsiyasining oshishi, ko'ndalang ko'priklarning faol lashishi 
uchun ketgan vaqt bilan ifodalanadi. Muskul qisqarishini miografik 
qayd qilishining oddiy usulida latent davri 0,02 sekundni tashkil qiladi.
Q isqarish davri y o k i taranglikning ortishi.
Muskul tolalarining 
erkin qisqarishi kuzatilsa, bu holda izotonik qisqarish kuzatiladi. 
Bunda muskulning tarangliligi deyarli o'zgarm aydi, faqat muskul 
tolalarining uzunligi o'zgaradi. Bunday qisqarishga 
izotonik
qisqarish 
deyiladi. Agar muskul tolasi ikki tomondan mahkamlanib unga t a ’sir 
berilsa, u holda erkin qisqara olmaydi. Bunday qisqarishga 
izom etrik
qisqarish deb ataladi.
55

---

Vaqt, 0,5 ms
13-rasm. Tetanik qisqarish turlari
Agar bu qisqarish turini to 'la lig ic h a tahlil qilsak, qisqarish 
davomida muskul tolasining uzunligi haqiqatdan ham o ‘zgarmaydi, 
biroq, sarkomer o'lcham i o'zgaradi, bu holat aktin va miozin oqsil 
iplarini bir-biriga nisbatan «sirpanib» kirishidan vujudga keladi. Bu 
holatda yuzaga kelgan taranglanish, tola ichida jo ylashgan elastik 
e le m e n tla r g a u z a tila d i. E lastik x u s u s iy a tn i m io zin ip la rin in g
k o 'n d a la n g k o 'p r ik c h a la r i, aktin iplari, Z -p la stin k a , uzunasiga 
j o y l a s h g a n s a r k o p l a z m a t i k r e t i k u l u m va m u s k u l t o l a s i n i n g
sarkolemmasi namoyon qiladi. Inson organizmida so f holdagi izotonik 
yoki izometrik qisqarishlar uchramaydi. Taranglikning rivojlanishi 
muskul tolasining u zunligini qisqarishi bilan nam oyon bo'ladi. 
Qisqarishning bunday turi -
auksotonik
+ deyiladi.
Bo'shashish davri mioftbrilladagi -Caf2 ionlarining konsentrasiyasi 
kamayganda. miozin boshchasi aktin filamentlaridan uziladi va natijada 
bo'shashish yuzaga keladi.
С
14-rasm. Skelet muskulining yakka qisqarish egri chizig'i. 
a-ta sir etish vaqti, a-b latent davri, b-c kaltalanish davri,
c - d
bo 'shashish davri
Skelet m uskulining yakka qisqarish balandligi t a ’sir kuchiga 
bog'liq. B o 's ag 'a kuchi bilan ta’sir etilganda qisqarish arang seziladi, 
ta'sir kuchi orttirilganda qisqarish kuchayadi (submaksimal qisqarish),
56

---

m a ‘lum balan d lik k a yetgan t a ‘sir kuchi orttirilganiga qaramay, 
muskulning qisqarish balandligi o ‘zgarmay qolaveradi (maksimal 
qisqarish). Buning sababi shuki, muskul bir talay tolalardan tuzilgan. 
Muskul tolalarining har biri «bor yoki y o ‘q» qonuniga muvofiq 
reaksiya k o ‘rsatadi, ammo hamma tolalarning q o ‘z g ‘aluvchanligi bir 
xil bo’lmaganligi uchun kuchsiz ta’sirga ularning bir qismi qo‘zg‘aladi. 
Maksimal q o ‘z g ‘alishda esa muskulning hamma tolalari qisqaradi 
Q isq a rish la rn in g q o 's h ilish i (sum m atsiya) va tetanus.
Tabiiy 
sharoitda organizmda skelet muskulining yakka qisqarishi uchramaydi. 
Nerv tizimidan odatda alohida ta’sirlar emas, balki uzluksiz tez keluvchi 
bir qancha nerv impulslari kelib turadi
Qisqarishlarsummatsiyasini kuzatish uchun muskulga ikkita yakka 
ta ’sir beriladi. Ta’sirlar o ’rtasidagi interval shunday b o ’lishi kerakki, 
ikkinchi ta’sir muskulning qisqarishi yoki muskul tarangligining ortishi 
d a v r id a b e r ilis h i s h a r t, b u n d a k e t m a - k e t y a k k a q i s q a r i s h l a r
summatsiyalanadi, natijada yakka stimulga jav o b an , amplitudasi 
y u q o r i b o ’lg a n q i s q a r i s h y u z b e r a d i. A g a r m u s k u l to l a s i g a
berilayotgan navbatdagi stimul muskulning qisqarish davriga to ’g ’ri 
kelsa, unda yakka qisqarishlarning t o ’la q o ’shilishi r o ’y beradi, 
bunday holat