Tomirlar innervatsiyasi.
Tom irlar ulam ing diam etrini nisbatan doim o
bir holda ushlab turuvchi kengaytiruvchi va pasaytiruvchi nervlar bilan
ta ’m inlangan. A rteriya va arteriolalam ing torayishi tom irlam i toraytim vchi
nervlar venaqonstruktorlar sim patik nervlar bilan innervatsiya qilinsa kelib
chiqadi va ulam ing m avjudligini birinchi bo ‘lib, 1842 yilda A.P.Valter
baqaning suzgich pardalarida ko'rsatib bergan. Keyinchalik K .Bem ar (1851)
quyon q u lo g ‘ida o 'tk az g an tajribalarida isbot etdi. Q uyon b o ‘ynidagi
sim patik nerv qirqib q o 'y ilsa, 1-2 m inutdan so 'n g quloq suprasi tom irlari
kengayishi natijasida quloq terisi qizarganligi va xarorati ortganligi kuzatildi.
K esilgan nervni periferik qism i ta ’sirlansa
quloq terisi oqarib, ushlab
k o 'rg a n d a sovub qolg an lig i kuzatilg an . Bu q o n -to m irla rn i torayishi
hisobiga kuzatilgan. H uddi shunday effekt qorin b o 's h lig 'i organlari,
buyrak, teri, m iya pardalari tom irlarida ham kuzatish mumkin.
T o m irla m i to ra y tiru v c h i n e rv la rla rd a n ta sh q a ri
y an a to m irla m i
k en gaytiruvchi (vazodilyatatsiya) to la la r ham m avjudligi aniqlangan.
U lam i ta ’sirlaganda to m irlar kengayadi. B unday n ervlar m avjudligini
M .Shif, sal keyinroq K. B e m a rla r aniqlashgan. J a g ' osti s o 'la k beziga
boruvchi til n ervining ta rm o g 'i-C h o rd a thym pani t a ’sirlan g an d a bez
tom irlari kengayganligi aniqlangan. H uddi shunday holatni n.pelvicus
ta ’sirlanganda til tom irlari v ajin siy a ’zolar tom irlari kengayishi kuzatiladi.
Tanadagi barcha tom irlar parasim patik nervlardan innervatsiya olm aydi.
A dashgan nerv ta ’sirlansa yurak tom irlari torayadi. Sim patik nerv tolalari
ta ’sirlanganda b a ’zi a ’zolardagi,
m asalan, skelet m uskullari tom irlari
k en g a y a d i. C h u n k i sim p a tik n erv ta rk ib id a v a z o q o n stru k to rla rd a n
ta sh q ari v a z o d ily a ta to rla r ham bor. Bu n e rv in n e rv a tsiy a q ilu v c h i
tom irlarda ikki turdagi 6 va в adrenoreseptorlar m avjud. 6-reseptorlam i
q o 'z g 'a lish i tom ir m uskullarining qisqarishiga va tom im i torayishiga olib
keladi. в -re se p to rla m in g q o 'z g 'g a lis h i to m ir m uskullarini kengayishi
n a t i j a s i d a to m i r n i k e n g a y t i r a d i . N o r a d r e n a l in k o 'p r o q 6 -
adrenoreseptorlarga ta ’sir etadi. K o 'p g in a qon-tom irlarda reseptorlam ing
ikkala turi ham bor. U lam ing nisbati bir xil em as. A gar qon-tom irda 6 -
adren o resep to r k o 'p b o 'lsa ,
ad renalin uni toraytiradi, в -adrenoreseptor
k o 'p b o 'lsa-k en g ay tirad i.
A g ar 6 -va в -adrenoreseptorlar b ir vaqtda q o 'z g 'a ls a , в -resep to m in g
q o 'z g 'a lis h sam arasi ustun chiq ad i-to m ir kengayadi.
O rqa m iya orqa shoxlarining periferik qism i ta ’sirlansa, (asosan teri)
tom irlim i kengaytiruvchi effekt kelib chiqadi. Teri tomirlarini kengayishiga
yana boshqa sabab, reseptor nerv o xirlarida atsetilxolin v a gistam in ishlab
chiqarilib, to 'q im a g a o 'tib yaqin jo y la sh g a n tom irga ta ’sir etadi.
296
T o m irla r to n u si M NS to m o n id a n k e la d ig a n im p u lsla r h iso b ig a
kengayib torayib turadi. Tom irlar tonusini boshqaruvchi m arkaz-tom irlar
harakatini boshqaruvchi m arkaz-m avjudligini V .F.O vsyannikov (1871)
m iya tuzilm alarini qirqib q o ‘yish y o i i bilan aniqlagan.
A gar m iya o ‘zagi to 'rt tepalikning yuqorisidan qirqib q o ‘yilsa arterial
bosim o 'zg a rm a y d i. U zunchoq m iya bilan orqa m iya o ra lig 'id a n kesib
q o 'y ilsa arterial bosim 60-70 mm sim ust g acha tushib ketadi.
U zunchoq
m iyaning turli qism larini m exanik ta ’sirlash y o 'li bilan bu m arkazning
jo y la sh g a n jo y i aniq topilgan. U IV qorincha tu bida jo y la sh g a n b o 'lib ,
p resso r v a d ep re sso r q ism larid a n iborat. P resso r m ark az t a ’sirla n sa
to m irla r to ray ish i, d ep re sso r m ark az t a ’sirla n sa to m irla r kengayishi
kuzatiladi.
T om irlar tonusiga yuqoridagi m arkazlardan
tashqari oraliq m iya va
m iya yarim sharlari p o 's tlo g 'i ham ta ’sir ko 'rsatad i.
G ip o ta la m u s n in g a y rim m a rk a z la ri t a ’s irla n s a , a rte ria l b o sim
o 'zg a rg a n lig i kuzatiladi. B itta tuzilm ani ta ’sirlash ham pressor, ham
depresor effekt keltirib chiqaradi. G ipotalam usda pressor tuzilm alar tarqoq
tarqalgan b o 'lish ig a qaram ay, orqa qism ida d epressor tuzilm alar k o 'p ro q
bo'ladi.
Q o n a y la n is h in in g b o s h q a rilis h id a b o sh
m iy a y a rim s h a rla ri
p o 's tlo g 'in in g ah am iyati ju d a k atta b o 'lis h ig a qaram ay, o 'tk a z ilg a n
tajribalar natijalari qarama-qarshidir. A gar tajribada yarim sharlar po'stlog'i
olib ta sh la n sa qon ay lan ish ig a sezilarli ta ’sir etm aydi. P o 'stlo q n in g
peshona va tepa sohalari elektrik ta ’sirlansa arterial bosim o 'zg a ra d i.
Tom irlar torayishi yoki kengayishi kuzatiladi.
Tom irlar tonusini reflektor boshqarilishi tom irlam i harakatlantiruvchi
markazi m a’lum tonik aktiv xolda bo'lib, arteriya va arteriolalami qisqargan
holatda b o 'lish in i ta ’m inlaydi. Bu m arkazning tonusi esa p eriferiyadagi
to m irla r so h a sid a , g av d a y u z a sid a y o tg a n re se p to rla rd a n k elu v ch i
im pulslar, ham da nerv m arkaziga bevosita ta ’sir k o 'rsa tu v c h i
gum oral
om illarga bog'liq.
V.N. Chernigovskiy b o 'y ich a tom irlar tonusini reflektor o'zgartiruvchi
tom irlar refleksi ikki guruxga bo'lin ad i:
Do'stlaringiz bilan baham: 
