O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Q on s is te m a s i h a q id a tu sh u n c h a .
G .F .L a n g q o n s is te m a s i 
tu sh u n c h asin i 1939 yili fan g a k iritdi. Bu tiz im g a : 
q o n -to m irla ri
b o 'y la b h a r a k a tla n a y o tg a n p e rife rik q o n ; q o n y a ra tu v c h i a ’z o la r

---

(su y a k k o ‘m ig i, lim fa tu g u n la ri, ta lo q ); q o n n i p a rc h a lo v c h i a ’z o lar 
(jigar, ta lo q ); v a u la m i b o sh q a ru v c h i n erv -g u m o ral sistem a la ri kiradi. 
Q on to ’q im a sifa tid a o ‘z ig a x o slik la rg a ega: 1. U n in g ta rk ib iy qism i 
q o n - t o m i r l a r i d a n t a s h q a r i d a h o s i l b o ’ l a d i ; 2. T o ’q i m a n i n g
h u ja y ra la ra ro qism i su y u q m o d d a la rd a n ta sh k il to p g a n ; 3. Q o n n in g
aso siy q ism i h a ra k a td a b o ’ladi.
O dam va h ayvonlar qoni yopiq qon-tom irlar halqasida harakatlanadi. 
Q on ikki qism dan: suyuq p lazm a va shaklli elem en tlar - eritrotsitlar, 
leykotsitlar va trom botsitlardan iborat. Katta y oshdagi odam larq o n in in g
40-48 % n i shaklli elem entlar va 52-60% ni plazm a tashkil qiladi. Bu nisbat 
gem ato k rit kattaligi (g rek ch a haim a - qon, kritos - k o ’rsatkich) deb 
nom lanadi.
Qonning a sosiy vazifalari.
1. T a sh u v c h ilik v a z ifa si. Q o n -to m irla rd a h a ra k a t q ilib h ar xil 
moddalami: kislorod, karbonat angidrit gazlari, ozuqa moddalar, gormonlar, 
ferm entlar va boshqa m oddalarni tashiydi.
2. N afas
vazifasi. O ’pkadan to ’qim alarga 02 ni va to ’qim alardan 
o ’pkaga COj ni olib keladi.
3. O ziqlantiruvchi (trofik). Qon hazm traktidan kerakli oziq m oddalar 
(glyukoza, fruktoza, peptidlar, am inokislotalar, tuzlar, vitam inlar, suv, yog' 
va uning birikm alari) q onga va lim faga s o ’riladi va ularni to ’qim alarga 
yetkazib beradi.
4. Ekskretor vazifasi. M oddalar alm ashinuvida hosil b o ’lgan keraksiz 
(chikindi) m oddalar to ’q im alardan chiqaruv a ’zolariga tashib keltirilib 
berilad i va chiqaruv a ’zolari u la m i chiqarib y u boradi. S huningdek,, 
oshiqcha suvlar, m ineral va organik moddalar, m ochevina, siydik kislotasi, 
am m iaklar ham chiqaruv a ’zolariga tashib keltiriladi.
5. T erm oregulyator vazifasi. Q onni issiqlik b ilan qayta ta ’m inlaydi 
va tana haroratini b ir x ild a ushlab turishda katta rol o ’ynaydi. Issiqlik 
k o ’p ishlab chiqaruvchi a ’zolardan tananing boshqa a ’zolariga issiqlikni 
tashiydi va ularni isitadi.
6. Qon gom eostazdagi ayrim k o ’rsatkichlam i doim o bir xilda ushlab 
turishda katta aham iyat kasb etadi.
7. S uv-tuz alm ash in u v id a ishtirok etadi. Q on va to ’q im a orasidagi 
suv va tuzni bir xilda ushlab turishda katta o ’rin egallaydi.
8. H im o y a v az ifasi. L e y k o tsitla rn in g im m u n ite t hosil q ilish va 
fagatsitozda ishtiroki orqali organizm ni him oya qiladi. B undan tashqari, 
q o n n in g su y u q h o ld a u sh la b tu rilish i v a qon o q ish in i t o ’x ta sh id a
(gem eostaz) ishtiroki ham him oya funksiyasiga kiradi.
230

---

9. G um oral b oshqaruv vazifasi. B irinchi navbatda gorm onlar va 
biologik aktiv m oddalarning qonda tashilishi. B oshqaruv vazifasi tufayli 
ichki m uhit doim iyligi ta ’m inlab turiladi, m odda alm ashinuvi intensivligi, 
gem opoez va boshka fiziologik faoliyatlar idora etilib turiladi.
10. K re a to rb o g ‘lar hosil qilish. Q on plazm asi va shaklli elem entlari 
inform atsion b o g 'la r hosil qiluvchi m akrom olekulalam i tashiydi. Hujayra 
ichki oqsillari sintezini, to 'q im a tuzilm alari shakllanishini bir xilda ushlab 
turish va qayta tiklash vazifasini bajaradi.