O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Shartsiz-tashqi.
2. Shartli-ichki.
S hartsiz (tashqi) torm ozlanish.
O rganizm hayot faoliyati ja ra y o n id a 
tashqi va ichki dunyodan uzluksiz ta ’sirlarga uchraydi. Bu ta ’sirlam ing 
har qaysisi tegishli refleksni keltirib chiqaradi. A gar ham m a t a ’sirlarga 
organizm ja v o b berganda uning faoliyatida hech qanday tartib b o 'lm a s 
edi. A slida bunday b o 'lm a y d i. S hartsiz torm ozlanish natijasida hozirgi 
vaqt uchun eng zarur refleks am alga oshib, qolganlari torm ozlanadi. 
Shartsiz torm ozlanish nerv tizim ining barcha b o 'lim larid a uchraydi. Uni 
hosil q ilin m a y d i, u z a ru r reflek s y u z a g a k elish i bilan b o sh q a larn i 
torm ozlaydi. S hartsiz torm ozlanishni «tashqi» deyilishiga sabab, uni 
keltirib chiqadigan torm ozlovchi omil refleks yoyidan tashqarida bo'ladi. 
S hartsiz torm ozlanishni keltirib chiqaruvchi ta ’sirlagichlarni 
doim iy
va 
so'n ib boruvchilarga
bo 'lin ad i.
D oim iy torm oz.
ltd a yaxshi so 'la k ajratuvchi shartli refleks hosil 
qilingan holatda shartli q o 'zg 'atu v c h in in g ta ’siriga it kuchli so 'la k oqishi 
bilan ja v o b beradi. Biroq shartli q o 'z g 'a tu v c h i ta ’siri bilan birga itga 
o g 'riq berilsa, bir tom chi ham so 'la k oqm aydi: shartli refleks y o 'q o lad i. 
Shartli so 'la k ajratuvchi refleksning torm ozlanishi hayotiy m uhim shartsiz 
h im o y a la n u v c h i re fle k s h iso b ig a y u z a g a k eld i. O rg a n iz m g a ziyon 
keltiruvchi o g 'riq reaksiyasi shunchalik m uhim ki, barcha im koniyatlarni 
ish g a so lib , u n d an q u tu lis h za ru r. S h a rts iz to rm o z la n is h b o sh q a
reflekslam i to 'x ta tib organizm ni o g 'riq d a n qutqarishga y o 'n altirad i.
Itga k o 'p m arta o g 'riq n i chaqiruvchi ta ’sir qilsa, u shuncha m arta 
re a k siy a b e ra d i. T ak ro rlan ish h iso b ig a ja v o b re a k siy a s in in g kuchi 
kam aymaydi.
D oim iy sh artsiz torm ozlanishning m anbalari b o 'lib , turli shartsiz 
reflekslar b o 'lish i mum kin. M asalan, tajriba vaqtida itda barcha shartli 
reflekslar o 'z-o 'zid an yo'qolib ketadi. Agar itni tashqariga olib chiqib siydik 
pufagini bo'shatishga im kon yaratilsa barcha shartli reflekslar qaytadan 
paydo bo'ladi. Bunda shartli reflekslar siydik pufagini cho'zilishidan hosil 
bo 'lg an interoreseptorlam ing im pulslari hisobiga torm ozlanadi.
S hartsiz torm ozlanish b oshqa shartli refleks ta ’sirida ham yuzaga 
kelishi m um kin. Bu hayvonlar xulq atvorining nihoyatda egiluvchanligini 
k o 'r s a t a d i . M a s a la n , q o p q o n g a s e p ilg a n d o n q u s h n i u n g a
440

---

I
y a q in la s h ish ig a s a b a b b o 'la d i, b iro q shu v a q td a qu sh tu tu v c h in in g
sh arp asi qushni u ch irib yu b o rad i. B unda shartli him oyalanish refleksi 
shartli o v q atlan ish refleksini torm ozlaydi.
O dam larda ju d a k o ‘p shartli reflekslar borligi tufayli bir faoliyatini 
t o ‘x ta tish y o k i k u c h a y tir is h u ch u n ju d a k o ‘p im k o n iy a tla rg a ega. 
O dam lam ing fikrlashi va xulq atvorida odam ni «irodaviy faoliyati» muhim 
aham iyatga ega. M asalan, otishm a b o ‘ layotgan jo y d a askar biologik muhim 
aham iyatga eg a boMgan shartli him oyalanish refleksiga k o ‘ra tanasi bilan 
yerga iloji boricha yopishadi, chunki hayot yoki o ‘lim m asalasi k o'ndalang 
turibdi. B iro q «Vatan uchun o lg ‘a» b u y ru g 'i berilad i, y o n id a yotgan 
o'rto q lari turadi, shartli him oyalanish refleksi ongli ravishda torm ozlanadi.
S o 'n ib boruvchi torm oz.
 
S h artli re fle k sla r sh a rts iz to rm o z lan ish i 
m o 'lja llo v c h i ( tu s m o lla s h ) r e fle k s y u z a g a k e lg a n d a r o ‘y b e ra d i. 
M asalan, s o 'la k ajra tu v ch i shartli reflek s y u zag a k elgan v aq td a kam era 
d ev o ri ta q q illa tilsa , it o 's h a zah o ti x u sh y o r to rtib sh a rtli s o 'la k oqishi 
to 'x ta y d i. B iroq sh u n d a y ta q q illa tish k o 'p m a ro ta b a ta k ro rla n sa so 'la k
ajralishining torm ozlanishi susayib, oxiri m utlaqo ta ’sir qilm aydi. Demak, 
ta k ro rla n u v c h i m o 'lja llo v c h i reflek s o 'z in in g to rm o z lo v c h i t a ’sirini 
y o 'q o ta d i. M o 'lja llo v c h i reflek sn i b ir xil sh a ro itd a asta sekin y o 'q o lish i 
m uhim b io lo g ik ah a m iy a tg a ega. S o 'n ib boruvchi to rm o z ta ’sirini odam
d o im o se za d i. N o ta n ish m in b a rd a m a ’ru z a c h i ayrim h o lla rd a uning 
u c h u n y a x s h i ta n is h n a r s a la m i ham e s d a n c h iq a ra d i, am m o b iro z
m o sla sh g a n d a n k ey in e sh itu v c h ila rg a m a y d a-ch u y d a n a rsa la m i ham 
e s la b ay tib b era d i.
Shartli (ichki) torm ozlanish
Vaqt o 'tish i bilan oliy nerv faoliyati m ukam m alashadi, y a ’ni xulq atvor 
k erak siz, esk irg a n elem e n tla rd a n tozalan ad i. Bu ja ra y o n h ar b ir shartli 
reflek sn i o 'z id a k etad ig an to rm o zlan ish ja ra y o n la ri bilan b o g 'liq holda 
kechadi.
S hartli to rm o z lan ish n i q uyidagi turlari farqlanadi: 
so 'nish, farqlash,
kech qolish