O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

 
va 
shartli tormoz.
 
U larn in g b archasi ta jrib a y o 'li bilan hosil 
qilinganligi sababli shartli hisoblanadi. Shartli torm ozlanishda uni keltirib 
ch iq aru v ch i s a b a b la r sh a rtli hiso b lan ad i. S hartli to rm o z la n ish d a uni 
k eltirib chiq aru v ch i sa b a b la r shartli refleks yoyi ichidaligi uchun ichki 
torm o zlan ish deb h am ataladi.
So ‘nuvchi tormozlanish.
 
A g ar shartli q o 'z g 'a tu v c h i vaqti-vaqti bilan 
sh a rtsiz q o 'z g 'a tu v c h i bilan m ustah k am lan ib tuzilm asa, shartli refleks 
so 'n a d i. M asalan, itga ch iro q n i y o q ib so 'la k o qizuvchi shartli refleks 
hosil q ilg an d an s o 'n g , c h iro q y o q ib ovq at b erilm asa s o 'la k o zroq chiqa
441

---

boshlaydi va o xir oqibatda m utlaqo oqm ay q o 'y a d i. Shunday qilib chiroq 
ovqat b erilishi haqidagi xabarchiligini y o ‘q otdi. S o'n u v ch i torm ozlanish 
m uhim b io lo g ik aham iy atg a ega. Y angi sh a ro itg a o ‘tish eski shartli 
reflek sg a ehtiyoj qold irm asa ular s o ‘n ib o ‘m ig a yangilari hosil b o ‘ladi.
Farqlash hisobiga tormozlanish.
 
Bu tu rd ag i torm o zlan ish d a shartli 
q o ‘z g ‘a tu v c h ig a o 'x s h a s h q o 'z g 'a tu v c h ig a n isb a ta n to rm o z la n is h
jarayoni so d ir b o 'lad i. Itga 100 Vattli chiroqni yoqishga so 'la k oqizuvchi 
m ustahkam shartli refleks hosil qilgandan s o 'n g 150 Vattli chiroq yoqilsa 
ham, so 'la k ajraladi. Biroq 100 Vattli ovqat bilan m ustahkam lab, 150 Vattli 
ta ’sim i m ustahkam lam asa bir necha takrorlashdan keyin 150 vattli ta ’sirga 
so 'la k oqm aydi, y a’ni o 'x sh ash q o 'z g 'a tu v c h in in g ta ’siriga shartli refleks 
torm ozlanadi.
K u n d a lik h a y o td a farq lo v ch i to rm o z la n is h n in g ah am iy ati k atta. 
T ajrib asiz k u chuk hayoti d av o m id a ju d a k o 'p x ato lar qiladi. K atta it esa 
farqlash h iso b ig a xulq-atvorini sh aro itd an kelib chiqib am alga oshiradi. 
O dam atrofdagi voqeyliklam i nihoyatda nozik farqlaydi. Hattoki, aytilgan 
s o 'z la rn in g o hangiga qarab o 'z faoliyatini rejalashtiradi.
Shartli tormoz.
 
C hiroqni y onishiga m ustahkam so 'la k oquvchi shartli 
refleks hosil qilingandan keyin ch iro q n i y o n ish ig a ikkinchi kuchsiz yot 
q o 'z g 'a tu v c h in i q o 's h ils a va bu k o m b in a tsiy a sh artsiz q o 'z g 'a tu v c h i 
bilan m ustahkam lanm asa, te zd a ch iro q n i y o n ish ig a so 'la k ajralaveradi, 
ch iro q q a y o t q o 'z g 'a tu v c h i q o 'sh ilg a n d a shartli refleks torm ozlanadi. 
D em ak, sh artli q o 'z g 'a tu v c h ig a q o 's h ilg a n y o t q o 'z g 'a tu v c h i shartli 
to rm o z h iso b lan ad i. H ar qanday t a ’sir x o h lag an q o 'z g 'a tu v c h ig a shartli 
torm oz b o 'lish i mum kin. H ayot davom ida hosil qilingan shartli torm ozlar 
shartli reflekslam i aniqlashtiradi, odam va hayvonlar xulq-atvorini m uhit 
sh a ro itlarig a m o slash u v id a m uhim ah a m iy a tg a ega.
Kech qolish hisobiga tormozlanish.
 
Itda m ustahkam so 'la k ajratuvchi 
shartli reflek s hosil q ilgandan keyin sh a rtli q o 'z g 'a tu v c h in i sh a rtsiz 
q o 'z g 'a tu v c h i bilan m ustahkam lashni m a ’lum m uddatga c h o 'z ib q o 'y sa , 
so 'la k ajratish reaksiyasi tob o ra k echika bo sh lay d i, oxir o qibatda shartli 
s o 'la k o q ish c h o 'z ilg a n vaqtni tu g a sh ig a k elib boshlanadi. S hunday 
qilib shartli q o 'z g 'a tu v c h i d astla b id a to rm o z lo v ch i, vaqt o 'tish i bilan 
q o 'z g 'a tu v c h i ta ’sir qiladi. Bu p arad o k sn i q o 'sh im c h a q o 'z g 'a tu v c h i 
« v aq t» q o 's h ilg a n i b ila n iz o h la s h m u m k in . K ech q o lish h is o b ig a
to rm o z lan ish m uhit sharoitiga m o slash ish d a m uhim aham iyatga ega. 
M asalan: O 'tlo q d a yurgan quyon och b o 'r i uchun shartli q o 'z g 'a tu v c h i 
hisoblanadi. T ajribasiz yosh b o 'ri quyonni k o 'ris h i bilan unga tashlanadi 
va oradagi m asofa kattaligi sababli quyon qochib ulguradi. Tajribali b o 'ri
442

---

pisib y o tib quyonni iloji b o rich a unga y aqinlashishiga im kon berib, 
m a so fa n i y etib o lish d a ra ja s ig a y e tg a n d a g in a q u y o n g a ta sh la n a d i. 
K echikish hisobiga torm ozlanish hayotiy tajriba asosida yosh u lg'aygan 
sari kuchayadi.
Shartli torm ozlanishni fizio lo g ik mexanizmi
Shartli torm ozlanish nerv hujayralarining faol faoliyati tufayli yuzaga 
k elad i. N e y ro n la r a y n iq sa o 'x s h a s h q o ‘z g ‘alu v c h ila m i farq lag a n d a 
m urakkab faoliyatni am alga oshiradi. S hartli torm ozlanish charchash 
jaray o n i bilan b o g 'liq em as. A g ar ney ro n lar faoliyatini turli narkotik 
m o d d a lar bilan susaytirilsa, shartli torm ozlanish turlari ham kuchayishi 
k u z a tilis h i k e ra k edi. A slid a e s a te sk a risi y u za g a k elad i, p o 's tlo q
hu jayralari susaysa torm o zlan ish y o 'q o la d i. Torm ozlanish ja ra y o n i faol 
jarayonligini shundan k o 'ris h m um kinki, m iya hujayrlari boshqa faoliyat 
b ila n b and qilinsa, to rm o z lan ish y o 'q q a chiqadi. A gar torm o zlan ish
ch arch ash b o 'lg a n d a , har bir yangi h arak at charchashni kuchaytirgan 
b o 'la r edi. S hunday qilib shartli torm o zlan ish faol jara y o n hisoblanib 
o rg a n iz m n i o 'z g a r ib tu ru v c h i ta s h q i m u h it s h a ro itla rig a u z lu k siz
m oslashuvini t a ’m inlaydi. S hartli torm ozlanish nerv tizim ining qaysi 
b o 'lim id a y uzaga kelad i? Yot t a ’sirlagichni takror va takror q o 'lla n ish i 
n a tija sid a ishda m o 'lja llo v c h i shartli refleks so 'n ad i.
Bu torm ozlanish hosil qilinganligi uchun ichki hisoblanadi. Bosh miya 
y a rim s h a rla ri p o 's t l o g 'i o lib ta s h la n g a n itd a shu ta jr ib a q ilin sa , 
m o 'lja llo v c h i shartli refleks so 'n m ay d i. Bu tajribadan k o 'rin ib turibdiki, 
shartli torm ozlanish ja ra y o n i m iyaning yuqori b o 'lim lari orqali am alga 
oshadi. B osh m iya yarim sh a rla r p o 's tlo g 'i m urakkab tuzilish g a ega. 
S hartli refleks p o 's tlo q d a shartli q o 'z g 'a lu v c h i m arkazi bilan shartsiz 
q o 'z g 'a lu v c h i m arkazi o rasid a vaqtin ch alik b o g 'lan ish hosil b o 'lish i 
h iso b ig a y uzaga keladi. S hartli refleks yoyining qaysi q ism ida shartli 
to r m o z la n is h h o s il b o 'l a d i ? O 't k a z i l g a n ta jr ib a la r d a n o lin g a n
m a’lum otlarga k o 'ra shartli torm ozlanish jarayoni refleks yoyining qaerida 
joylashishi haqida turli xil fikrlar yuzaga keldi.
R a sm d a k o 'r s a til g a n d e k s h a rtli to rm o z la n is h ja r a y o n i sh a rtli 
q o 'z g 'atu v c h in in g po'stloqdagi m arkazida (a); shartsiz q o 'zg 'atu v ch in in g
p o 'stlo q d a g i m arkazida (b); vaqtinchalik b o g 'lan ish tuzilm alarid a (v); 
ham shartli ham shartsiz q o 'zg 'atu v c h ila m in g m arkazlarida (g); va nihoyat 
shartli refleks m ustah k am lan m ag an d a biologik m anfiy reaksiya yuzaga 
kelib p o 'stlo q d a g i shartsiz q o 'z g 'a lu v c h i m arkazini torm ozlaydi (d).
Shartli torm ozlanish m iyaning um um iy elektr holatida ham nam oyon 
b o 'la d i. Shartli to rm ozlanish b eta ritm ni m utlaqo y o 'q o tib alfa ritm ni
443

---

keskin su sa y tirib , u ning am plitudasini se zilarli o rttirad i, y a ’ni shartli 
torm ozlanish vaqtida past chastotali yuqori am plitudali ritm lar ко ‘ pay ad i.