O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

M avju d sh a rtli refleksda
shartli va sh a rtsiz ta ’siro tla r fazo d a m os 
keladilar. M avjud shartli reflek slarn in g b ir n echa turlari bor. 
M avjud
m os keluvch i sh a rtli refleks,
shartli ta ’sirot berilg an d an 1-2 sekunddan 
s o 'n g sh a rtsiz t a ’sirot bilan m u stah k a m lan ish id a n hosil b o 'lg a n shartli 
r e f le k s d ir . 
M a v ju d o r q a d a q o lg a n s h a r tli re fle k s
s h a r tli t a ’s ir 
b e rilg a n d a n 5 -3 0 se k u n d o 'tg a n d a n s o 'n g s h a rts iz t a ’s iro t b ila n
m u stah k a m lan a d i. 
M avjud-kechikuvchi sh a rtli refleks
shartli t a ’sirot 
uzoq vaqt yakka o 'z i ta ’sir qilgandan so 'n g (m : 3 m inut) shartsiz t a ’sirot 
bilan m ustahkam lanadi.
Izli sh a rti refleks
- sh a rtli t a ’s iro t to 'x ta g a n d a n s o 'n g , t a ’siro t 
natijasida kelib chiqqan q o 'z g 'a lish la rd a n qolgan izlar shartsiz ta ’sirot 
bilan m ustahkam lash orqali olingan shartli refleks.
438

---

Shartli ta ’sirotni shartsiz ta ’sir bilan mustahkamlash usuliga qarab shartli 
reflekslar birinchi va yuqori tartibli shartli reflekslar, taqlid qilish, assotsiativ 
shartli refleks va vaqtga hosil qilingan shartli reflekslarga bo ’linadi. Agar 
shartli ta’sir shartsiz ta’sir bilan m ustahkamlanishi orqali shartli refleks hosil 
qilinsa, bunday shartli refleks 
birinchi tartibli shartli refleks
deb ataladi. 
Agar shartli ta’simi shartsiz ta’sir bilan emas, balki a w a l hosil qilingan shartli 
refleksning shartli ta ’siri bilan m ustahkam lash orqali shartli refleks hosil 
qilinsa, bunday shartli refleks 
ikkinchi tartibli shartli refleks
deb ataladi.
Taqlid qilish
ham shartli refleksning bir turi b o ’lib, to ’da, poda b o ’lib 
yashaydigan hayvonlarda yaxshi rivojlangan. A gar laboratoriyada bir 
guruh, m aym unlar ko ’z oldida bitta m aym unda ovqatlanish shartli refleksi 
hosil qilinsa, «tom oshabinlar» dan birortasi olinib tajriba xonasiga kiritilib, 
birinchi bor shartli ta ’sir berilgandayoq bu m aym unda m uayyan shartli 
refleks m avjud ekanligi kuzatiladi. D em ak. «tom oshabin» m aym unlarda 
tajribani kuzatish orqali shartli refleks hosil b o ’lgan.