O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Ta m biluv tizimining elektrikpotensiallari.
H ayvonlarda o 'tkazilg an
ta jrib a la rd a n shu n arsa m a ’lum b o 'ld ik i, til h ar xil m o d d a lar bilan 
ta ’sirlaganda (shakar, tuz, kislota) reseptorlam ing sum m ar potensialini 
o'zgarganligi m ikroelektrodlar yordam ida aniqlangan. Bu potensial ancha 
kech yuzaga chiqadi, t a ’sirdan s o 'n g 10-15 sekund vaqt talab etiladi.
Ta 'm biluv m arkazi va о 'tkazuvchiy o Tlari.
B archa xildagi ta ’m biluv 
sezuvchanlikning o 'tk az u v ch isi b o 'lib n o g 'o ra parda va til-halqum nerv 
hisoblanadi. U lam ing yadrolari uzunchoq m iyadajoylashadi. T a’m biluv 
reseptorlaridan kelayotgan k o 'p la b tolalar o 'z ig a xosligi bilan ajralib 
tu ra d i, m a sa la n , faq a tg in a tu z, k islo ta la r va xin in t a ’sirig a im puls 
raz ryadlarining ortishi bilan ja v o b q aytarsa, boshqa tolalar esa faqat 
shakarga reaksiya qiladi.
T a’m biluv afferent im pulslari m iya o 'z a n in in g birlam chi tutam iga 
k e la d i. B irla m c h i tu ta m y a d r o s id a n ik k in c h i n e y ro n n in g a k so n i 
boshlanadi, bu akson talam usgacha davom etadi, bu yerdan uchinchi 
neyron boshlanadi va u ta ’m bilishning po'stlo q markazi tom on yo'naladi.
T a’m sezish.
H ar xil odam larda absolyut ta ’m bilishning absolyut 
sezuvchanlik darajasi har xil b o 'lad i, b a ’zi holatda « ta ’m bilish k o 'rlig i»
gacha boradi. A bsolyut sezuvchanlik darajasi organizm ning um um iy 
holatiga b o g 'liq b o 'lad i (ochlik, hom iladorlik). A bsolyut sezuvchanlik 
darajasi o 'z g a ris h id a 2 ta x u su siy atin i inobatga olish kerak: ajratib 
b o 'lm a y d ig an ta 'm bilish hissi va ta ’mni ajrata olish, shuningdek uni his 
qilish. B oshqa sensor tizim lar kabi ta ’m ni qabul qilish p o g 'o n asi uni 
sezish hissidan doim o yuqori b o 'lad i.
Ta'm bilishning adaptatsiyasi.
M oddalar uzoq vaqt ta ’sir etilganida 
bu m oddaga nisbatan reseptorlarda adaptatsiya kuzatiladi (ta ’m bilish 
h issin in g p asay ish i). A chchiq va tax irg a nisb atan shirin va sh o 'rg a
adaptatsiya tez r o 'y beradi. Yana shunday alm ashish adaptatsiyasi ro 'y
beradiki, bunday holatda bir m odda ta ’sir etilganda, boshqa bir m oddaga 
b o 'lg a n sezgirlik susayadi. Bir qancha m oddalar bir vaqtda yoki ketm a- 
ket berilganida ta ’m bilish kontrasti yoki aralashuvi yuz beradi. M asalan,
432

---

a c h c h iq q a n is b a ta n o rg a n iz m n in g a d a p ta ts iy a s i s h o 'r g a b o 'lg a n
sezuvchanlikni oshirib yuboradi. Bir necha xil ta’mli ovqat iste’mol qilinsa, 
yangi ta ’m hissini sezish ham m um kin.