O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

II
MARKAZIY NERV TIZIMINING UMUMIY
FIZIOLOGIYASI
N e r v t i z i m i n i n g a s o s i y f u n k s i y a s i ta s h q i v a ichki m u h i t d a n
kelay o tg a n a x b o ro tla rn i qabul qilish, ularni tahlil qilib, o rg an iz m n i 
o ‘z g a r ib t u r u v c h i ta sh q i m u h it s h a r o i t l a r i g a u z l u k s i z m o s l a s h ib
b o rish in i t a ’m in l a s h h iso b la n a d i. M a rk a z iy nerv tiz im i o r g a n iz m
a ’zolarin i o ‘za ro bir-biri bilan bogMaydi, ular faoliyatini m u k a m m a l 
boshqaradi. N erv m ark azlarid an buyruq signallari alohid a nerv tolalari 
orqali ijrochi a ’zolar faoliyatini ta 'm in la y d i. Buyruq qanchalik t o ' g 'r i
b a j a r i l g a n l i g i h a q i d a g i a x b o r o t q a y t a b o g ' l a n i s h t a r z i g a k o ' r a
m a r k a z g a b o r i b u n in g ishini n e c h o g 'l i m a q s a d g a m u v o f i q l i g i n i
bildiradi. S h u n d a y qilib m a rk a z iy nerv tiz im i o r g a n iz m d a g i barcha 
jarayonlarni birlashtirib odam va hayvonlarni tashqi muhit bilan o 'z a ro
aloqasini t a 'm in lo v c h i x ulq-atvor reaksiy alarin i belgilaydi.
N e r v t i z i m i n i n g r e f le k s f a o l i y a t i .
M a r k a z i y n e r v t i z i m i
f a o liyatining asosiysi r eflek s lar sh a k lid a n a m o y o n b o 'la d i . Refleks 
d eb o rg a n iz m n i t a 's i r l a r g a m a rk a z iy nerv tizim i ishtirokida bergan 
j a v o b re a k siy a s ig a aytiladi. Reflekslar y o r d a m id a o rg a n iz m n in g turli 
qism lari o r a sid a g i o ' z a r o aloqa a m a lg a o sh a d i, a 'z o l a r faoliyati bir- 
biriga m oslanadi va um um a n olganda o rg an iz m n i bir butun g o rm o n ik
holatda do im o o 'z g a r ib turuvchi tashqi m uhit sharoitlarig a moslashuvi 
ta'm inlanadi.
67

---

Yangi e ra n in g II-asrida rim vrachi G ale n n erv tiz im i tuzilis hini 
o 'rg a n ib od am harakatlarini ixtiyoriy va ixtiyorsiz guruhlarga ajratgan.
B u y u k fra n su z m u ta fak k iri R .D ek a rt birinchi b o 'l i b , ixtiyorsiz 
h ara k a tla r n in g refleks ta b iatd alig in i aytgan. M a sala n , u b arm o q q a 
igna sa n c h ilg a n d a sezgi u ch la rid a n q o ' z g ' a l i s h n er v la r orqali m iyaga 
borib, u yerdan nervlar orqali m uskullarga kelishini tushuntirib bergan. 
Dekart o d a m n i r uhiy h a yoti m o d d iy q o n u n la rg a b o ' y s u n m a y d i uni 
q a n d a y d ir b o s h q a kuch b o sh q a ra d i deb izohlagan. Bu D e k a rtn in g
dualizmi edi.
18-asrda chex olim i I.P ro x a sk a fizio lo g iy ag a « r e f le k s » atamasini 
kiritdi. Keyinchalik refleks ta ’limoti rus olimi I.M .Sechenov tomonidan 
rivojlantirildi. U o 'z in in g «Bosh miya reflekslari» asarida organizmdagi 
barcha harakatlar reflekslar asosida am alga oshadi, s h u ju m la d a n ruhiy 
j a r a y o n la r n in g a s o sid a ham r e f le k s la r turadi d e b aytgan.
K e y in c h a lik I.P.P avlov shartli reflekslarni hosil qilish y o 'l i bilan 
h ay v o n lam in g xulq-atvori ham reflekslar bilan b og'liqligini tajaribada 
is botlaga n.
Reflekslar doim o refleks yoyid a am alga oshadi. Refleks yoyi beshta 
elem e ntla rda n iborat b o ‘ladi(18-rasm ).
Sezuvchi qism yoki resepto rlar maydoni q o 'z g 'a l g a n d a q o 'z g 'a li s h
sezuvchi n er v la r orqali m a rk a z g a borib , u y e r d a tahlil q ilin ib tegishli 
j a v o b re a k siy a s i h a r a k a tla n tir u v c h i nerv tola la ri orqali ishchi a 'z o n i 
funksional holatini o 'z g a rti ra d i. D em ak, refleksni y u z a g a keltiruvchi 
q o ' z g ' a l i s h n i b o sib o ' t g a n y o 'l i g a refleks yoyi deb ataladi.
Reseptorlar maydoni deganda reseptorlar bor terini, k o 'z n in g to 'r
pardasini, b o 'g 'im n in g m a ’lum bir yuzasi tushuniladi. Reseptor maydoni 
q o 'z g 'a ti ls a shu m aydon bilan bog'liq refleks reaksiyasi yuzaga chiqadi. 
Masalan, shox parda q o ' z g 'a t i l s a k o 'z n i yum is h, burun b o 's h lig 'in i 
shilimshiq pardasi q o 'z g 'a ti ls a aksirish refleksi yuzaga keladi. Shunday 
qilib, reseptor m a ydoni d eg a n d a refleks am alga o sh irish d a ishtirok 
etadigan sezuvchi nervlar boshlanadigan j o y tushiniladi.
Turli sezgi tiz im l a r in in g r e s e p to r m a y d o n la r i ta n a n in g har xil 
qism larida jo yla shga n. K o 'r is h - t o 'r pardada, eshitish kortiyev a 'z o d a
va h.k.
R e fle k sla rn in g re se p to r m a y d o n la ri k o ' p h o lla rd a b ir -b irig a o 't i b
k e t a d i . B u n d a u l a r t u r l i a f f e r e n t n e r v l a r b i l a n b o g ' l a n a d i .
R e fle k sla r n in g re se p to r m a y d o n in in g kattalig i h a r - x i l b o 'la d i . Bosh 
m iy a y a r im sharla ri p o ' s t l o g ' i bilan b o g 'liq r e f le k s la r n in g rese ptor 
m a y d o n i e n g katta b o 'la d i .
68

---

18-rasm. A-vegetativ, B-somatik reflektor yoylari.
1.Sezuvchi qism-reseptorlar 2.Markazga intiluvchi qism-sezuvchi -
afferent nervlar. 3. Markaziy,oraliq neyron. 4.Markazdan qochuvchi,
efferent neyron. 5.Ishchi a ’zo-effektor.
Turli xil reflekslarning refleks yoyini hosil b o 'lish id a har xil sondagi 
n e y r o n la r is htirok etadi. Buni sx e m a tik q u y id a g ic h a ta s a v v u r etish 
mumkin (18-rasm).
A g a r refleks yoyini hosil b o 'l i s h i d a ikkita nerv h u ja yra si ishtirok 
etsa, s e z u v c h i n e y r o n d a n q o ' z g ' a l i s h b e v o s ita h a r a k a tla n tiru v c h i 
n e y r o n g a o 'tk a z ila d i, undan ishchi a ' z o g a beriladi. B u n d a y refleks 
yoyini m onosinaptik refleks yoyi deyiladi ( 1 8-rasm). Uchta yoki undan 
k o ' p n ey ro n la r ishtirokida hosil b o ' g a n refleks y o yla rini polisinaptik 
refleks yoylari d e b ataladi. Deyarli k o ' p h o lla rd a q o ' z g ' a l i s h afferent 
neyro n d a n e f f e r e n t n e y ro n g a oraliq n e y r o n la r orqali o 'ta d i . O raliq 
n e y r o n n in g m a v ju d lig i tu fay li bitta e f f e r e n t n e y ro n turli a ffe re n t 
ney ronlardan axborotlarni qabul qilib olishi m um kin. Shu sababli bitta 
refleksni turli r e s e p to r m a y d o n la rin i q o ' z g ' a t i b k e ltir ib c hiqarish 
mumkin. A ffere nt neyronni efferent neyron bilan ikkita va undan k o 'p
oraliq n e y r o n la r orqali birik ishi m u r a k k a b o ' z a r o alo q ala rn i am alga 
oshiradi. Bu o ' z n a v b a tid a bir b utun o r g a n iz m n i u zlu k siz o ' z g a r i b
tu ruvchi tashqi m u h it sh a ro itlarig a m o sla sh is h in i t a 'm in la y d i .