markazlaridan skelet muskullariga (harakatlantiruvchi tolalar) va
m uskul re s e p to rla rid a n tegishli nerv m a rk a z la rig a o ‘tkazadi.B
k o ‘rinishidagi tolalarga miyelinli tolalar,
avtonom nerv tizimining
preganglionar tolalari kiradi. В k o ‘rinishidagi tolalarda harakat
p otensialining uzunligi A tipdagi to lalar harakat potensialining
uzunligidan taxminan 2 baravar uzun.
С k o ‘rinishidagi tolalarga juda ingichka miyelinsiz nerv tolalari
kiradi. С ko'rinishidagi tolalaming ko'pchiligi
simpatik nerv tizimining
postganglionar tolalariga kiradi. O g ‘riq reseptorlaridan, shuningdek
sovuq, issiq, bosimni sezuvchi b a ‘zi reseptorlardan q o ‘z g ‘alishlarni
o'tkazishda qatnashuvchi nerv tolalari ham С tipdagi tolalarga kiradi.
N erv tolalarida q o ‘z g ‘alishning tarqalishi
.Nerv o ‘zani
bir yoki
bir necha nerv tolalaridan iborat, ular umumiy perinerval parda bilan
qoplangan. Nerv tolalari nerv hujayralarining o ‘siqlari hisoblanadi.
Ular miyelinli va miyelinsiz tolalarga boMinadi. Miyelinli tolalar somatik
nerv tizimining, y a ‘ni sezgi a ‘zolari va skelet muskullariga boradigan
sezuvchi va harakatlantiruvchi nervlarning tarkibiga kiradi. Miyelinsiz
to lalar
u m urtqali h ayvonlarda, asosan, v eg etativ nerv tizim ida
uchraydi.
Miyelinli nerv tolasi 8-rasmda ko'rsatilganidek, o ‘q silindrdan va
shu silindrni qoplovchi miyelinli hamda Shvan pardalaridan tashkil
topgan. 0 ‘q silindr membrana va aksoplazmaga ega. Aksoplazmadan
juda ingichka neyrofibrillalar o ‘tgan, shu neyrofibrillalar orasida esa
bir talay mitoxondriyalar va mikrosomalar bor.
Miyelin qavat Shvan
hujayra o ‘q silindrni ko‘p marta aylanib o'rashidan hosil boMadi. U 80
% lipidlardan va 20 % oqsillardan tashkil topgan. Miyelin pardasi har
1-2 mm da uziladi. 0 ‘q silindming miyelinsiz qismlari (ularning kengligi
0,1-0,2 mm) Ranve bo‘gMmlarida boMmaydi. Ularning o ‘q silindri faqat
S h v a n n p a r d a s i b ila n q o p l a n g a n . M iy e lin li n e rv t o l a l a r i d a n
qo‘zg‘alishlaming o ‘tishi miyelinsiz nerv tolalaridan farq qiladi.
shvann
hujayrasining
yadrosi \
shvann pardasi
Aksoplazma
Mielin
Ranve bo'g'ilmasi
S-rasm. Miyelin
nerv tolasining tuzilishi
39
N e r v la r d a q o ‘z g ‘a la s h in in g o 't k a z i l i s h q o n u rtla ri.
N e rv
tolalarida q o ‘z g ‘alishning o'tkazilishi o ‘rganilganda shu jarayonining
kechishidagi bir necha qoida (qonun) aniqlangan.
N e rv n in g a n a to m ik va fiz io lo g ik u zu lu k sizlig i q o n u n i.
Nerv
t o l a s i d a n q o ‘z g ‘a l i s h n i n g o ‘tk a z i l i s h i u c h u n o ‘q s ilin d r n in g
q o ‘z g ‘aluvchan membranasi anatomik va fiziologik jihatdan butun
bo'lishi shart. Agar nerv tolasini qirqib,
anatomik butunligi buzilsa,
q o ‘z g ‘alishlarning o'tishi to'xtaydi. Nervni qirqib qo'yishgina emas,
balki o ‘q silindr m em branasini har qanday y o ‘l bilan t a ’sirlab,
shikastlash, M asalan, nervni b o g 'lab q o 'y ish yoki nerv tolalarni
haddan tashqari taranglash natijasida q o 'z g 'a lis h o'tkazilmaydigan
bo'lib, qoladi. Bundan tashqari nerv impulsining generatsiyasiga halal
beruvchi t a ’sirlarda ham nerv qo'zg'alishlarini o'tk aza olmay qoladi.
Masalan, nervni haddan tashqari sovutish yoki isitish,
qon kelishini
to'x tatish va h.k.
S h u n d ay d a lillarg a asoslanib nerv to la la rin in g a n a to m ik va
fiziologik uzluksizligi bo'lgandagina qo'zg'alish o'tishi mumkin, degan
qonun t a ’riflab beriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: