O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Kim yoviy sinapslar.
Kimyoviy sinapslarda presinaptik membrana, 
a k s o n y o ' n a l i s h i b o ' y i c h a k e n g a y g a n b o ' l a d i . P r e s i n a p t i k
m em branada agranulyar va granulyar p u fakchalar bo 'lib , ularda 
mediatorlar saqlanadi. Mayda granulyar pufakchalarda noradrenalin, 
yirik granulyar pufakchalarda boshqa katexolam inlar saqlanadi. 
Agranulyar pufakchalarda atsetilxolin saqlanadi. Glutamin va asparagin 
kislotasi ham mediator vazifasini bajarishi mumkin.
Presinaptik membrana uzoq muddat ta'sirlansa, pufakchalardagi 
mediatorlar zaxirasi batamom tugaydi. Nerv oxiriga impuls kelishiga 
javoban ajralib chiqqan mediator postsinaptik membrananing Na'
44

---

ioni o'tkazuvchanligini keskin oshiradi. Postsinaptik membrananing 
io n
o 't k a z u v c h a n l i g i
o r t g a n l i g i
shu 
m e m b r a n a n i n g
d e p o l y a r i z a s i y a s i g a s a b a b b o ' l a d i . P o s t s i n a p t i k m e m b r a n a
depolyarizasiyasi qo'zg'atuvchi postsinaptik potensialining (KPSP) 
generasiyasiga sabab bo'ladi.
Q o'zg'alishning 0,5 
ms
davomida to'x talib o'tishi va postsinaptik 
p o t e n s i a l n i n g y u z a g a c h iq is h i k i m y o v i y s i n a p s l a r g a xo sd ir. 
Postsinaptik m em b ran a q o 'z g 'a l g a n d a , u yerda depolyarizasiya 
kuzatiladi, tormozlanganida esa uning giperpolyarizasiyasi yuzaga 
chiqadi, buning natijasida tormozlovchi postsinaptik potensial (TPSP) 
vujudga keladi.
Neyronlarda KPSP - atsetilxolin, noradrenalin, dofamin, seroto­
nin, glutamin kislota va R m odda t a ’sirida vujudga kelsa, TPSP 
sinapslarda glitsin, gamma-aminomoy kislotasi (GAMK) t a ’sirida 
yuzaga chiqadi.
Kim yoviy sinapslarda q o 'zg 'alish lar o'tis hining muhim tomoni 
shundan iboratki, presinaptik qismida harakatlanayotgan nerv impulsi 
sinaptik yoriqqa yetib kelganida butunlay o'chadi, lekin nerv impulsi 
presinaptik membranada funksional o'zgarishlarni chaqirib ulguradi, 
buning natijasida uning yuzasida sinaptik pufakchalar to'p lanadi va 
ular sinaptik yoriqqa o 'z mediatorlarini ajratadi.
Kimyoviy sinapslar qo'zg'alishni bir tomonlama o'tkazadi, bu 
hodisa quyidagicha izohlanadi. Nerv oxiridan chiqqan mediator muskul 
tolasining, bez hujayrasining yoki nerv hujayrasining postsinaptik 
membranasini qo'zg'atadi. Muskul tolasida, nerv yoki bez hujayrasida 
vujudga keluvchi harakat potensiali esa, sinaps yorig'i borligidan, 
nerv oxirlarini va nerv tolalarini q o 'z g 'a ta olmaydi.
T o rm o z lo v c h i s in a p s la rd a bu j a r a y o n q u y id a g ic h a am a lg a
oshiriladi: nerv oxiri d e p o ly a riz a siy ala n g a n d a n s o 'n g , sinaptik 
yoriqqa maxsus tormozlovchi mediatorlarning chiqishi sodir bo'ladi. 
Ular postsinaptik membranada diametri 0,5 
nm
gacha bo'lgan kanallarni 
ochadi. Bu kanallar N a f ionlarini o'tkazmaydi, lekin K f ionlarini yaxshi 
o ' t k a z a d i .
B u n i n g
n a t i j a s i d a
p o s t s i n a p t i k
m e m b r a n a
giperpolyarizasiyalanadi, natijada tormozlovchi postsinaptik potensial 
yuzaga chiqadi. Turli nerv tu zilm alarida torm ozlovchi mediator 
vazifasini turli biologik faol moddalar amalga oshirishi mumkin: 
mollyuskaning nerv tugunlarida atsetilxolin tormozlovchi mediator 
vazifasini bajarsa, yuqori rivojlangan hayvonlar MNT da - glitsin, 
GAMK tormozlovchi mediator vazifasini o'taydi.
45

---

Nerv - muskul sinapslarda q o ‘zg‘alishni nerv oxirlaridan muskul 
tolasiga, a tse tilx o lin m ed iato ri y o rd a m id a o ‘tk a z ib beradi. Bu 
sinapslarda prestsinaptik membrana - nerv oxirlari hisoblanadi, sinaptik 
yoriq, postsinaptik membrana esa muskul tolasiga tegishli bo'ladi. 
Presinaptik membranada pufakchalarda atsetilxolin hosil bo'ladi va 
to'planadi. Elektr impulsi akson bo'ylab, presinaptik membranaga yetib 
kelganda, uning membranasi atsetilxolinga nisbatan o'tkazuvchan 
bo'lib, qoladi. Presinaptik membrananing depolyarizasiyasi natijasida, 
uning Ca2+ kanallari ochiladi. Buning natijasida Ca2) ionlari sinaptik 
yoriqdan presinaptik membrana ichiga kiradi. Bu vaqtda atsetilxolin 
sinaptik y o riq q a tusha b oshlaydi va p o s ts in a p tik m e m b ran ad a 
jo y la s h g a n r e s e p to r la r g a t a ' s i r etadi. Q o ' z g ' a l g a n re s e p to rla r 
membrananing lipid qavatiga qaragan oqsil kanallarini ochadi. Ochiq 
kanallar orqali muskul hujayralariga Na+ ioni kiradi va muskul hujayralari 
depolyarizasiyaga uchraydi, natijada oxirgi plastinka potensiali vujudga 
keladi. Hosil bo'lgan potensial mushak tolalarida harakat potensialini 
keltirib chiqaradi. N erv -m u sk u l sinapsi q o 'z g ' a l i s h n i faqat bir 
tomonlama o'tkazadi. Xulosa qilib, nerv-muskul sinapsida qo'zg'alish 
o'tishi jarayonini chizma tarzida quyidagicha ifodalash mumkin: nerv 
im pulsi! nerv oxiridan mediatorning - atsetilxolinning ajralib chiqishi! 
atsetilxolinning postsinaptik membranadagi xolinoreseptorga ta ’sir 
etishi ! postsinaptik membranada ion o'tkazuvchanligining ortishi ! 
postsinaptik potensialning paydo bo'lishi ! muskul tolasi bo'y lab 
tarqaluvchi harakat potensialining yuzaga kelishi.
S in a p sla rd a n q o 'z g ' a l i s h n i n g o 'tis h tezligi nerv tolalaridan 
q o 'z g 'a l i s h l a r n i n g o 't i s h te z lig id a n ancha past, b uning sababi 
shundaki, avvalo presinaptik membranani faollantirish uchun ancha 
vaqt sarflanib, u orqali kalsiy ionining o'tishi, so'ngra esa atsetilxolinni 
s i n a p t i k y o r i q q a t u s h i s h i va p o s t s i n a p t i k m e m b r a n a n i
depolyarizasiyaga uchratish uchun vaqt sarflanadi.
Q o'zg'alishning sinaps orqali o'tishining o'ziga xosliklari mavjud:
1. Sinapsning presinaptik qismida mediatorning mavjudligi;
2. Har bir sinapsning o'ziga xos maxsus mediatori borligi;
3. M ediatorlar ta 's irid a postsinaptik m em brananing de- yoki 
giperpolyarizasiya holatiga o'tishi;
4. Postsinaptik membranaga reseptorlarni tormozlovchi maxsus 
moddalarning ta ’sir qilish ehtimolligi borligi;
5. Mediatorlarni parchalovchi fermentlar ta'sirida postsinaptik 
potensiali davomiyligining o'zgarishi;
46

---

6. Postsinaptik membranada mediator «kvantlari» ta ’sirida kichik 
p o te n sia lla r q o 's h i l i s h i d a n p o stsin a p tik p o te n s ia ln in g v ujudga 
kelishi;
7. M e d ia to rla rn in g t a 's i r etish faol fazasining davom iyligi, 
ularning xossalariga bog'liqligi;
8. Q o'zg 'alish n in g bir tomonlama o'tishligi;
9. Mediator «kvant»larini sinaptik yoriqqa ajralish tezligining 
ortib borishi, akson bo'ylab impulslarni kelish chastotasiga to 'g 'ri 
proporsionalligi;
10. Sinapsning charchashi, yuqori chastotali stimullar ta'sirida 
vujudga kelishi.
Bu holdagi charchashning sababi, mediator zaxirasining tugashi 
yoki presinaptik m em branada mediatorlarning o 'z vaqtida qayta 
s i n t e z i n i n g a m a l g a o s h m a s lig i h i s o b l a n a d i , b u n d a n t a s h q a ri 
postsinaptik membrananing turg'u n depolyarizatsiyasi ham sabab 
bo'lishi mumkin (pessmal tormozlanish).
Sinapslar mediatorlari shunday m oddalarki, ularning maxsus 
inaktivatorlari mavjud. Masalan, atsetilxolinni atsetilxolinesteraza 
in ak tiv asiy alasa, n o rad ren alin n i m o n o a m in o k s id a z a tom o n id an
inaktivasiyalanadi.
I s h l a t i l m a g a n m e d i a t o r va u n in g f r a g m e n t l a r i s i n a p s n in g
presinaptik qismiga qayta so'riladi va keyinchalik ishlatiladi.
Qon va postsinaptik membranadagi ayrim kimyoviy moddalar 
ta'sirid a sinaps holati o 'z g a ra d i, natijada u faolligini y o 'qotishi 
mum kin. P ro sto g la n d in la r sinapsdagi m e d ia to rla r sekresiyasini 
torm ozlaydi. X em oreseptorlarni blokadalovchi moddalar, sinaps 
o'tkazuvchanligini buzadi, Masalan, botulin toksini. Tubokurarin, 
atropin, strixnin va pikrotoksinlar sinapsdagi reseptorlarni blokadalab 
qo'yadi, buning natijasida sinaptik yoriqqa tushgan mediator o'zining 
reseptori bilan birika olmaydi.
N e r v - m u s k u l s in a p s id a n o rm a d a a t s e t i l x o l i n p o s t s i n a p t i k
mem branaga juda qisqa vaqt (1-2 
ms)
ta 's ir etadi, so'ngra darhol 
atsetilinxolin-estereza tomonidan parchalanadi. Agar bunday hoi 
s o d ir b o 'l m a s a , a ts e tilx o lin y u z la b m i l l i s e k u n d l a r d a v o m id a
p archalanm aydi, uning m em branaga ta 'siri to 'x tay d i, membrana 
d e p o l y a r i z a s i y a l a n m a y , b a lk i g i p e r p o l y a r i z a s i y a l a n a d i va 
q o 'zg 'alish n in g bu sinaps orqali o'tishi blokadalanadi.