O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

M uskulning ch arch ash i.
H u ja y ra , a ' z o va b u tu n o r g a n iz m ish 
q o b i l i y a t i n i n g v a q t i n c h a k a m a y i s h i va d a m o l i s h d a n k e y i n e s a
tik lan a d ig an holat c h a r c h a s h deyiladi. O z g in a y u k osilg an m u sk u lg a
u z o q v a q t e l e k t r s t i m u l l a r b i l a n t a ' s i r l a n s a , s h u m u s k u l
q isq a rish la rin in g am p litu d a si as ta-se k in no lg a y e tg u n ic h a k am ay ib
boradi. Bu holatni egri chiziq bilan tasvirlansa, cha rchash egri chizig'i
60

---

olinadi. M uskul charchaganda qisqarishlar am plitudasi o'zgarishi bilan 
bir q ato rd a q is q a ri s h n in g latent davri u z a y a d i, b u n d a n m a 'l u m k i ,
q o ' z g ' a l u v c h a n l i k pasayadi.
B u n d a y o 'z g a r i s h l a r m uskul ishlay b o s h la g a n d a n keyin darhol 
y u z b e r m a y d i , b a l k i bir q a d a r v a q t o ' t a d i , bu d a v r m o b a y n i d a
qisqarishlar am plitudasi ortadi va m uskulning q o 'z g 'a lu v c h a n l ig i ham 
bir q a d a r ortadi. B u n d a y p aytda m uskul ta 's i r n i n g m u a y y a n ritmi va 
ku chida ishlashga m o slash ib qoladi, y a 'n i « o 'rg a n a d i» . T a 's ir y an a d a 
uzoq d a v o m etsa m u sk u l tolalari charchaydi.
O rg a n iz m d a n a jra tib olingan m u s k u lg a uzoq t a 's i r etilg a n id a ish 
q o b iliy a tin in g p a s a y is h ig a ikkita as o siy s a b a b b o 'la d i . B irin chisi, 
m u sk u l uzoq v a q t is hlab tu r g a n d a m o d d a a lm a s h in u v i chiqindilari 
to 'p la n a d i, b u la r esa m uskul to la la rining ish qobiliy atin i pasaytiradi. 
Shu bilan birga k aliy ionlari tola la rd a n ta s h q a rig a - h u ja y ra atrofig a 
t o ' p l a n i b , q o ' z g ' a l u v c h a n m e m b r a n a n i n g h a r a k a t p o te n s ia lla r in i 
vuju d g a keltirish qobiliy atin i susaytiradi.
O r g a n i z m d a n a j ra tib o lin g a n m u s k u l c h a r c h a s h i n i n g ikkinchi 
sa b a b i, m u s k u l d a e n e r g iy a z a x ir a s i n in g s e k i n - a s t a k a m a y is h id ir. 
A jratib o lin g a n m uskul uzoq ishlaga nda g lik o g e n zaxiralari keskin 
d a r a j a d a k a m a y a d i , q i s q a r i s h u c h u n z a r u r b o ' l g a n ATF, 
krea tin fo sfa tn in g r e s in t e z ja r a y o n l a r i buziladi.
A jratib o lin g a n m u sk u ld a , biz y u q o rid a tahlil q ilg a n ch a r c h a s h g a
olib keluvchi sa babla rni tirik o rganiz m ishlab tu rg an d a y u z beradigan 
ch a r c h a s h g a o lib kelu v ch i s a b ab la rg a so lishtirib b o 'lm a y d i. B uning 
sababi, o rg a n iz m d a m u sk u ln in g uzluksiz qon olib turishid a, q on bilan 
o z i q m o d d a l a r n i n g k e l i b t u r i s h i d a v a m o d d a a l m a s h i n u v i
c h i q i n d i l a r i n i n g c h i q i b k e tis h i b ila n iz o h l a n a d i . A s o s i y t a f o v u t
shundaki, organiz m da nervdan m uskulga q o 'z g 'a tu v c h i impulslar kelib 
turadi. N e r v -m u s k u l b ir la sh m a s i m u sk u l to la la rig a nisb a ta n tezroq 
ch a rch ay d i va shu m u n o s a b a t bilan n ervda n m u s k u l g a q o ' z g 'a l i s h l a r
o ' t m a y qolishi sababli m uskul uzoq ishlab, to liq ish d a n saqlanadi.
B u t u n o r g a n i z m d a n e rv m a r k a z l a r i ish v a q t i d a n e r v - m u s k u l
b irla sh m as id an h a m ilgariroq charchaydi. O rg a n iz m d a g i ch a rch as h
j a r a y o n in in g k elib c h iq ish id a nerv m a rka zla ri holati o 'z g a ris h in in g
ahamiyati katta ekanligini ko'rsa tuvc hi ishonchli dalillar bor. Masalan, 
te k sh irila y o tg a n k ish ig a « e y n g ilg in a savatni k o ' t a r i b tu rib sa n » , deb 
ishontirilsa, u o g ' i r q ad o q toshli savatni k o ' t a r i b tu ra oladi. Yengil 
sa vat k o 'ta r ib tu rg a n kishiga « o g ' i r qadoq toshli sa v at tutq aziIdi» , 
deb ishontirilsa, a k s in c h a u te z charchaydi.

---

1
Yuqorida b ay o n etilg a n faktlardan an g lash ilad ik i, o rg a n iz m d a n
a jra tib o lin g a n s k e le t m u s k u l i g a b e v o s ita t a ' s i r e tilg a n d a , u ning 
c h a rch as h i, h a r a k a tla n tir u v c h i nervga t a ’sir etilg a n d a nerv m uskul 
b i r l a s h m a s i d a c h a r c h a s h v a t a b i i y f a o l i y a t s h a r o i t i d a b u t u n
o r g a n iz m d a g i h ara k at ap p a ra tin in g c ha rchashi faqa t tashqi ifodasi 
bilan b ir -b irig a o 'x s h a y d i , u larda m u s k u l la r q is q a ris h in in g ku ch i va 
am plitudasi pasayadi, lekin kelib chiqish m e xaniz m i jih a tid a n esa bir- 
birid an katta farq qiladi.