O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Ikki tom onlam a o 'tka zish qonuni.
Nerv tolasiga ta’sir etilganda 
q o 'z g 'a lish ikki tomonlama uzatiladi, y a ’ni markazdan qochuvchi 
yo'n alishda ham, markazga intiluvchi yo'n alishda ham tarqaladi. Bu 
quyidagi tajribada isbot etiladi. Nerv tolasiga ikki juft A va В elektrod 
qo'y ib, ular ikkita elektr o'lchov asbobiga ulanadi. Nerv tolasining 
shu ikkala elektrod oralig'idagi qismiga ta ’sir etiladi. Q o 'zg 'alish lar 
ikki tomonlama o'tganligi natijasida ikkala asboblar ham qo'zg'alishni 
qayd etadi. Nervning ikki tomonlama o'tkazilishi faqat laboratoriya 
fenom eni emas. Tabiiy sharoitlarda, h a rak at p o ten siali hujayra 
tanasidan o'sim ta-akson boshlanish (boshlang'ich segment) joyida 
vujudga keladi va b o s h la n g 'ic h segm entdan q o 'z g 'a l i s h l a r ikki 
tomonlama: aksondan nerv oxiriga tomon va hujayra tanasiga va uning 
dendritlari tomon o'tkaziladi.
Q o 'z g 'a lis h n in g n e rv d a n a jr a tilib o 't k a z ilis h q o n u n i.
Har 
qanday periferik nerv o'zani bir talay harakatlantiruvchi, sezuvchi va 
vegetativ nerv tolalaridan iborat. Bu tolalar orqali bir vaqtning o'zida 
chastotasi bo'yicha farq qiladigan turli yo'nalishdagi impulslar o'tadi 
va bu to lalar bir-biridan ju d a uzoqda turgan bir talay periferik 
tuzilmalarni idora qiladi.
Agar impulslar nervning har bir tolasida alohida tarqalib, bir 
toladan ikkinchi tolaga o'tm asagina periferiyadagi barcha a ’zo va
40

---

to ‘qimalar normal ishlay oladi. Tolalarni qoplagan Shvann va miyelin 
pardalar yuqori elektr qarshilikka ega bo'lganligi uchun tolalarni 
ajratib turadi.
Bu qonunni isbotlash uchun baqaning orqa miya ildizlari ajratiladi. 
Bu ildizlar q o ‘shilib. muskulni innervatsiyalovchi o'z an hosil qilinadi. 
Butun nerv o ‘zani elektr toki bilan ta'sirlansa, muskulning hamma 
qismi qisqaradi. Nerv o'zanini tashkil qiluvchi ildizlar alohida-alohida 
t a 's i r l a n s a , fa q a t shu ildiz ta rk ib id a g i tola in n e rv a tsiy a lo v c h i 
muskulning qismigina qisqaradi.
M iy e lin s iz va m iy e lin li n e r v to la la r id a q o 'z g 'a l i s h n i n g
o'tkazilishi.
Miyelinsiz nerv tolalarida q o 'z g 'a lish butun membrana 
bo'y lab, uzluksiz ravishda, q o ‘z g ‘algan bir qismdan ikkinchi qismga 
tarqaladi.
Miyelinli tolalarda harakat potensiali tolaning faqat miyelin pardasi 
bilan qoplanmagan sohalari orqali «sakrab-sakrab» o ‘tadi. Kato (1924 
y.) va Takson (1953 y.) lar baqaning miyelinli yakka nerv tolalarida 
bevosita elektrofiziologik tadqiqotlar o ‘tkazdi!ar. Miyelinli tolalarda 
Ranv b o ‘g ‘imlaridagi harakat potensiali vujudga kelishini, tolaning 
miyelinli qismlari amalda q o ‘z g ‘almasligini k o ‘rsatib berishdi. Ranv 
bo‘g ‘ilmalarida natriy kanallarining joylashish zichligi juda yuqoridir. 
Membrananing 1 
mkm 2
yuzasida 12000 ga yaqin natriy kanallari 
mavjud, bu kalmarning gigant aksoni membranasidagiga nisbatan 
200 baravar ko'pdir.
9-rasm. Miyelinli nerv tolasida qo‘zg‘alishning bir bo‘g‘ilmadan 
ikkinchi bo‘g‘ilmaga tarqalishi
B ir R a n v b o ‘g ‘ilm ad an ik k in c h i R anv b o ‘g ‘ilm a g a h a ra k a t 
p o te n s ia li « s a k r a b » o 't i s h i uchun har bir b o ' g ' i l m a d a h a rak at 
p o t e n s i a l i n i n g a m p l i t u d a s i q o ‘s h n i b o ‘g ‘ilm a n i q o ‘z g ‘a tish
uchun z a ru r m in im al m iq d o rd a n 5-6 b a ra v a r ortiq b o 'lis h i shart. 
H a r a k a t p o t e n s i a l i a m p l i t u d a s i n i n g b o ' s a g ' a g a b u n d a y
m u n o s a b a ti h a r a k a t p o te n s ia lin in g is h o n c h li o 't k a z i l i s h omili 
deb ataladi. Buni Tasaki k o 'r s a t i b b erg an lig i uchun Tasaki omili 
deb ham a ta la d i.
41

---

Tinchlik holatida barcha Ranv bo‘g ‘ilmalarida membrananing tashqi 
yuzasi musbat zaryadli bo‘ladi, qo‘shni Ranv bo‘g ‘ilmalari o ‘rtasida 
potensiallar farqi kuzatilmaydi. Q o ‘z g ‘alish paytida A b o ‘g ‘ilma 
membranasining yuzasi qo'shni В bo‘g ‘ilma membranasining yuzasiga 
nisbatan manfiy elektr zaryadli bo'lib, qoladi. Shuning natijasida elektr 
toki vujudga kelib, tola atrofidagi to'qimalararo suyuqlik, membrana 
va aksoplazma orqali yuradi va В bo‘g ‘ilmani qo‘zg‘atib, membrananing 
qayta zaryadlanishiga sabab bo'ladi. A bo 'g 'ilm ad a esa qo'zg'alish 
davom etadi va bu bo'g'ilm a vaqtincha mutloq refrakter holatda bo'ladi. 
Shu sababli В b o 'g 'ilm a faqat navbatdagi С bo'g 'ilm ani qo'zg'alish 
holatiga keltira oladi va hokazo.
Q o ' z g ' a l i s h n i n g m i y e l i n l i
t o l a l a r d a n
s a k r a b - s a k r a b
o'tkazilishida ikkita afzallik bor. Birinchidan, bu o'tkazilish energiya 
sarfi nuqtai nazaridan tejam li, chunki faqat m em b ran a yuzasining 
1 % ini tashkil qiluvchi Ranv bo'g 'ilm alari qo 'zg 'alad i. Ikkinchidan, 
q o 'z g 'a l i s h n i n g o 'tis h tezligi m iyelinsiz to la la rd a g ig a nisbatan 
ancha yuqori. Shu sababdan miyelinli tolalar nerv tizimining muhim 
f a o l i y a t l a r i n i an iq va tez b o s h q a r i l i b t u r is h in i t a 'm i n l o v c h i
qismlarida k o 'p bo'ladi.