O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Organizm ning harakat funksiyalariga m iyachaning ta sir ко 'rsatish
mexanizmi.
M iyachaga ta ’sir etish va uni yem irish effektlarini taqqoslab 
k o 'r is h h a m d a h o z irg i z a m o n e le k tr o f iz io lo g ik ta d q iq o tla r in in g
m a ’lum otlari m iyachaning organizm dagi aham iyati to 'g 'ris id a m uayyan 
tasavvur hosil qilishga im kon beradi.
M iyachani o lib tashlash n atijasid a reflek to r rea k siy alar y o 'q o lib
ketm aydi, jum ladan, miya o 'zanining tonik reflekslari saqlanib turaveradi. 
Shu bilan b irg a m u sk u lla r to n u si b ir q a d a r o 'z g a ra d i va re fle k to r 
harakatlarning aniqligi ham da u y g 'u n lash g a n lig i buziladi.
G avda harakatlangan v aqtda ta ’sirlanuvchi b archa reseptorlardan 
«qaytar aloqa» kanallari orqali m arkaziy nerv sistem asiga keluvchi affer­
ent im pulslar m iyachaga boradi. M iyachaga proprioreseptorlardan va 
v e s tib u lo r e s e p to r la r d a n s h u n in g d e k ,, k o 'r u v , e s h itu v v a ta g til 
re se p to rla rd a n im p u lsla r k elib tu rad i. M iy a ch a shu ta riq a h ara k at 
apparatining holati haqida m a ’lum ot olib, m uskullar tonusini bevosita 
boshqaruvchi qizil yadroga va m iya o 'za n in in g retikulyar form atsiyasiga 
ta ’sir k o 'rsa ta d i. U zunchoq m iya retikulyar form atsiyasining m uayyan 
q ism lariga m ik ro elek tro d lar kiritib, m iyachaga ta ’sir etish tajribalari 
m iyachaning retikulyar form atsiyaga ta ’sir ko'rsatishidan guvohlik beradi. 
Bu tajribalarda retikulyar form atsiya neyronlarining spontal elektr faolligi 
o'zgargani qayd qilingan. M iyachaning qaysi qism i ta ’sirlanishiga qarab, 
elektr fa o llig in in g o 'zg a rish x arak teri h arx il bo 'lish i m um kin. Uzunchoq
131

---

m iyaning retikulyar form atsiyasiga m iyachaning t a ’sir k o 'rsa tish i yana 
shundan bilinadiki, m iyachaning oldingi b o 'la g ig a ta ’sir etilsa, yozuvchi 
m uskullardagi deserebratsion rigidlik kam ayadi.
M iyachaning retikulyar form atsiyaga ko'rsatadigan ta’siri b a ’zan katta 
y a rim s h a rla r p o 's t l o g 'i n i n g t a ’s ir ig a te s k a ri b o 'la d i . M a sa la n ,, 
kuzatishlarga qaraganda m iyacha ta ’sirlanganda retikulyar formatsiyadagi 
a y r im n e y r o n la r n i n g im p u ls la r i s u s a y g a n , k a tta y a r im s h a r la r
p o 's tlo g 'in in g m otor sohasigi elek tr b ilan ta ’sir etilg a n d a esa o 'sh a
neyronlardagi im pulslar kuchaygan.
M uskullar tonusiga m iyachaning ta ’sir k o 'rsa tish m exanizm ida orqa 
m iyaning gam m a-m otoneyronlaridagi zaryadlam ing o'zgarishi muayyan 
aham iyat kasb etadi. M iyacha o ldingi b o 'la g in in g b a ’zi qism lariga ta ’sir 
etilganda m uskul yoyining gam m a-afferent tolalaridan o 'tuvchi im pulslar 
susayishini, shu sababli m uskul tonusi refleks y o 'li bilan kam ayishini 
R .G ra n it k u z a tg a n . M iy a c h a o ld in g i b o 'la g in in g b o sh q a q ism lari 
ta ’sirlanganda esa m uskul yoyining reseptorlaridagi im pulslar ko'paygan, 
shu tufayli m uskul tonusi oshgan.
M iyacha yadrolaridan keluvchi afferent im pulslar proprioreseptiv 
( m io ta tik ) r e f le k s la r n i to r m o z la y d i. H a r b ir m u s k u l q is q a r is h i 
pro p rio resep to rlarg a t a ’sir etib yangi refleksni vuju d g a keltira oladi. 
O d a td a o d d iy re fle k s shu y o 'l b ila n m u ra k k a b z a n jirli re fle k s g a
aylanm aydi, chunki reflekslar zanjirini uzadigan torm ozlovchi m exanizm
bor. M iyacha olib tashlanganda kuzatiladigan astaziya uchun xarakterli 
h o d is a la r - m u s k u lla r n in g titra s h i, g a n d ira k la s h v a te b ra n is h -
torm ozlanm agan proprioreseptiv reflekslarga b o g 'liq b o 'lsa kerak.
S h u n d a y q ilib , m iy a c h a o rg a n iz m n in g h a ra k a t re a k s iy a la r in i 
to 'g 'irla y d i, boshqacha aytganda, ularni tegishlicha tuzatib aniq qilib 
q o 'y a d i. M iyachaning bu aham iyati ixtiyoriy h a ra k atla m in g yuzaga 
chiq ish id a ayn iq sa yaqqol k o 'rin a d i. M iyachaning asosiy funksiyasi 
h arak at ak tlarin in g ildam