O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

H issiyot shakllanishida miya turli qism larining ishtiroki.
XIX asrda 
olim lar hissiyotni m iyaning oliy b o 'lim lari m ahsuli deb tushunishgan.
V .M .Bexterov em otsiyaning m arkazi 
talam usda
degan taxm inni aytgan. 
XX asrda U .K ennon va F.Bardlar nazariyasiga asosan, hissiyot hosil 
b o 'lish id a dastlab talam usda va so ’ngra bosh m iya p o ’stlo g 'id a faollik 
kuzatiladi. D.Lindsli hissiyot yaratuvchilar tarkibiga ritikulyarform atsiyani 
ham kiritib bu nazariyani kengaytirdi. D.Lindsli nazariyasi b o ’yicha ichki 
va tashqi m uhitdan kelgan ta ’sirotlar retikulyar form atsiyani q o ’zg'atad i, 
q o 'z g ’alish u yerdan gipotalam us, talam us, gippokam p va bosh miya 
p o 'stlo q la rig a tarqaladi.
Dj. Peyz nazariyasiga asosan, hissiyot kelib chiqishida eng muhim 
sanalgan miyaning qismi 
limbiktizimdir.
gippokampdan q o ’zg’alish gumbaz 
va m am ilyar tana, belbog' pushta va bosh miya po ’stlog'iga tarqaydi.
K o ’pgina ta d q iq o tc h ila r n ey roxirurgik va nevrologik am aliyotda 
hayvonlarda o ’tkazilgan tajribalar natijasiga k o ’ra hissiyotni m iyaning
459

---

m a’lum chegaralangan qism i faoliyati sifatida qarash n o to 'g 'ri degan 
fikrga kelishgan.
U yqufiziologiyasi.
S ub’ektning tashqi dunyo bilan faol psixik aloqasi 
y o 'qolishini chaqiradigan fiziologik holat 
uyqu
deyiladi. O dam va yuqori 
rivojlangan h ayvonlar uchun uyqu hayotiy zaruriy holatdir. Juda uzoq 
vaqt davom ida uyqu bosh m iya hujayralarida tiyraklik paytida sarflagan 
energiyani tiklash uchun zaruriy dam olish deb hisoblanilgan. Lekin uyqu 
paytida m iyada tiy ra k lik p ay tig a nisbatan ham yuqori faollik holati 
kuzatiladi. M iyaning ayrim tuzilm alaridagi faollik uyqu paytida ortadi, 
dem ak, uyqu bu faol fiziologik ja ra y o n ekan.
Uyqu paytida reflektor ja v o b lar susayadi. U xlayotgan odam k o 'p g in a 
tashqi ta ’sirotlarga agar ular o 'ta kuchli b o 'lm a sa, ja v o b berm aydi. Uyqu 
paytida O N F da davriy o 'z g a ris h la r kuzatiladi, ayn iq sa tiyraklikdan 
u y q u g a o 'tis h ja ra y o n id a bu d av rla r (te n g la sh tiru v c h i, p ara d o k sal, 
ultraparadoksal va narkotik davrlar) yaqqol kuzatiladi. N arkotik davrida 
hayvonlar har qanday shartli ta ’sirotlarga shartli reflektor faoliyat bilan 
ja v o b berm ay q o 'y a d i. U yqu paytida vegetativ k o 'rsa tk ic h la r va m iya 
bioelektrik faolligining o 'z ig a xos o 'zg a rish lari kuzatiladi. T iyrak payti 
uchun m iya EEG sida past am plitudali va yuqori chastotali ritm lar (beta 
ritm ) kuzatiladi. K o 'z y u m ilg a n d a , uyquga ketish paytida bu faollik alfa- 
ritm bilan alm ashadi. Bu davrda o 'y g 'o n is h oson sodir b o 'lad i. M a’lum 
vaqt o 'tg an d an s o 'n g urchuqsim on ritm lar kuzatiladi, 30 m inutdan so 'n g
esa bu ritm yuqori am plitudali sekin te ta-to 'lq in la rg a alm ashinadi. Bu 
p a y td a v e g e ta tiv o 'z g a r is h la r d a n q u y id a g ila r k u z a tila d i: y u ra k
q isq arish lari soni k am ay a d i, qon bosim i va tan a harorati pasayadi, 
u y g 'o n ish qiyin kechadi.
Teta-to'lqin o 'ta sekin yuqori am plitudali delta-to'lqin bilan almashadi. 
Delta uyqu bu ju d a chuqur uyqu davri hisoblanadi. Sekin to 'lq in li uyqu 
davri 1-1,5 soat davom etadi va so 'n g ra EEG da, tiy raklikka xos b o 'lg an
past am plitudali yuqori chastotali to 'lq in la r (beta-ritm ) paydo b o 'lad i.
D em ak, butun uyqu davri tun davom ida 6-7 m arotaba: sekin to 'lqinli 
(ortodoksal) uyqu tez to 'lq in li (paradoksal) uyqular bir-biri bilan o 'rin
alm ash ad ilar. A g ar inson p arad o k sal uyqu d av rid a u y g 'o tils a , tush 
ko'rayotgan ekanligi haqida aytadi. Sekin uyqu davrida uyg'otilgan odam 
tush ko'rganini eslay olm aydi. A garodam ni faqat paradoksal uyqu paytida 
u y g 'o tib yuborib, bu u y qudan m ahrum qilinsa. unda psixik faoliyat 
buzilishi kuzatiladi.