O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

term o d in a m ik tizim
d e y ila d i. 
Term odinam ik tizimni 
alohida, yopiq
va 
ochiq
turlarga bo'ladilar. A lohida 
y o k i a jra tib o lin g a n tiz im g a k iru v c h ila rn in g e n e rg iy a va m a ssa si 
o'zgarm aydi, ular atrof-m uhit bilan m odda va energiya alm ashm aydilar. 
Yopiq tizim d a atro f-m u h it bilan energiya alm ashadilar, lekin m odda 
alm ashm aydilar, shuning uchun ulam ing m assasi doim iy o'zgarm as holda 
bo'ladi. O chiq tizim da esa atrof-m uhit bilan ham m odda, ham energiyasi 
almashinuvi sodir etiladi. Termodinamika nuqtai nazaridan tirik organizmlar 
ochiq term odinam ik tizim ga kiradilar, chunki ular hayoti davom ida tashqi 
m uhit bilan tinim siz m odda va energiya alm ashinuvida bo'ladilar.
Termodinamikaning birinchi qonuniga
asosan energiya bir turdan 
ikkinchi turga aylanishi m um kin, lekin y o'qolm aydi. 
Termodinamikaning
ikkinchi qonuniga
m uvofiq energ iy an in g barch a turi o xirida issiqlik 
energiyasiga aylanadi va m ateriya tarkibida tartibsizlik vujudga keladi. 
Tizim ning tartibsizlik darajasi 
entropiya
deb ataladi. Bu qonunga asosan, 
yopiq tizim ichida entropiya ortib beradi va foydali energiya (y a ’ni ish 
bajarishda fo y dalaniladigan energiya) kam ayib boradi. E ntropiyaning 
ortishi kim yoviy energiyani issiqlik energiyasiga aylanishiga olib keladi, 
natijada tirik o rganizm tarkibiy va funksional holatini tutib turish uchun 
yangi energiya m anbai ovqat iste’mol qilishi zarur b o 'lad i.
M odda va en ergiya almashinuvi
tirik organizm da m odda va energiya 
o 'z g a ris h in i o rganizm va tashqi m uhit o 'rta s id a m o d d a va energiya 
alm ash in u v in i ta ’m in lo v ch i fizik -k im y o v iy va fizio lo g ik ja ra y o n la r 
m ajm uidir. Tirik organizm dagi m odda alm ashinuvi tashqi m uhitdan har 
xil m o d d a lam in g tashishi, o 'zg a rish i, u la m in g hayot faoliyati uchun 
ish latish va h o sil b o 'lg a n ch iq in d i m o d d a la m i ta sh q a rig a ch iq arib
y uborishdan iborat.
O r g a n iz m d a g i b a r c h a m o d d a v a e n e r g iy a o 'z g a r i s h l a r i n i
um um lashtirib-m e?a6o/izm (m odda alm ashinuvi) deb nom langan. Bu 
o 'zg a rish lar hujayra darajasida m etabolizm y o 'lla ri deb ataluvchi ketm a- 
ket keluvchi m urakkab reaksiyalardan iborat. Bu reaksiyalar genetik va
361

---

kim yoviy m exanizm lar yordam ida boshqarilib turiladi. M etabolizm ikki 
qaram a-qarshi y o ‘nalgan va bir-biri bilan b o g 'liq b o 'lg a n anabolizm
(assim ilyatsiya) va katabolizm (dissim ilyatsiya) ja ra y o n larid a n iborat.
A n abolizm -
hujayra, to 'q im a v a a ’zolar tarkibidagi organik m oddalar 
biosintezijarayonlari majmuidir. U organizm da o'sish, rivojlanish, biologik 
tarkibini yangilash, energiyani to 'p la sh (m akroergik b o g 'lam i sintezlash) 
ja ra y o n larin i ta ’m inlaydi. A nabolizm oziq m oddalar tarkibiga tushgan 
m olekulalarini boshqa m urakkab m olekulalarga kim yoviy o'zgartirishdan 
ib o ra t. M a s a la n , a m in o k is lo ta la r n i h u ja y ra g e n e tik a p p a ra tid a g i 
k o 'rsa tm a g a asosan sintezlanayotgan hujayra oqsillari tarkibiga kiritish.