O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

xron otrop effekt
deyiladi. B ir vaqtning o 'z id a yurak qisqarishlari am plitudasi pasayadi. 
Bu hodisa 
manfiy inotrop effekt
deb ataladi. Yurakda q o 'z g 'a lish la m in g
o 'tis h tezligi kam ayadi. Bu esa 
manfiy drom otrop effekt
deb ataladi. 
Yurak m uskullarining q o 'z g 'a lu v c h a n lig i kam ayadi-bu hodisa 
manfiy
batm atrop effekt
deb ataladi.
A dashgan nerv uzoq vaqt ta ’sirlansa, y urak qisqarishlari to 'x ta y d i, 
ta ’sirot yana davom ettirilsa, yurak qisqarishlari yana asta-sekin tiklanadi.
279

---

Bu hodisa y urakning 
adashgan n erv t a ’siridan sirpanib chiqib ketishi
deb ataladi.
Sim patik nervni yurak faoliyatiga ta ’sirini birinchi b o 'lib aka-uka 
S ionlar (1867), so 'n g ra I.P.Pavlov va V.Gaskell bir v aqtda o 'rganganlar. 
S im patik n erv ham parasim patik nevr singari yurak faoliyatini barcha 
ko'rsatkichlariga ta ’sir etadi. Faqat uning ta ’siri qaram a-qarshi y o'nalishda 
b o 'la d i, y urak qisqarishlar soni ortadi. Bu m usbat xronotrop effektdir. 
Q orincha va b o 'lm a c h a la r qisqarish kuchi ortadi. M usbat inotrop effekt, 
yurakda q o 'zg 'alish lari o 'tish i tezlashadi, m usbat drom otrop effekt yurak 
m u sk u lla rin i q o 'z g 'a lu v c h a n lig i o rtad i, m usbat b atm atro p effe k tla r 
q o 'zg 'atilad i.
Bir vaqtning o 'z id a ikkala nerv (sim patik va parasim patik) ta ’sirlansa, 
p arasim patik nerv ta ’siri ustunlik qilib, yurak urishi sekinlashadi.
Har ikkala nervning periferik qism larini ta ’sirlaganda kelib chiqadigan 
o 'z g a ris h la r asosida - biologik faol m oddalar ishlab chiqarilishi turadi. 
Bular yordam ida q o 'zg 'alish lar uzatiladi. Bu hodisani birinchi b o 'lib 1921 
у olim O .L evi tajribada topgan. U ikki tarm oqli k anyulaga ikkita ajratib 
olingan baqa yuragini o 'm atad i. B itta yurakning adashgan nervi periferik 
qism i kuchli ta ’sirlanganda, yurak urishlari to 'x ta b qoladi. M a ’lum vaqt 
o 'tg a c h , ikkinchi ajratib olingan yurak ham to 'x ta b qolganini kuzatdi. 
H ar ikkala yurak ham bitta um um iy eritm a bilan ulangan edi. T a’sirlangan 
yurak nerv oxirlaridan chiqqan m odda ikkinchisiga ham eritm a orqali 
o 'tib ta ’sir etadi. Bu m odda atsetilxolin edi. A gar sim patik nerv ta ’sirlansa, 
yurak urishlari tezlashadi. U ning oxiridan esa adrenalin yoki noradrenalin 
ishlab chiqariladi.
A d a sh g a n n e rv o x ir la rid a a jra lib c h iq q a n a ts e tilx o lin qo n va 
to 'q im a la rd a b o 'lad ig an x olinesteraza ferm enti ta ’sirida, tez parchalanib 
k etad i. S h u n in g u ch u n ham a tse tilx o lin m a h alliy t a ’sir k o 'rs a ta d i. 
N o ra d re n alin esa nisbatan sekin parchalanadi, u ning ta ’siri uzoqrok 
davom etadi.