О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

6.6. Бепарволик учун ёрдам
Апатия ҳолатида киши куч-қувватнинг пасайиши билан бир қаторда, бефарқликка тушади ва унда кучли чарчоқ ҳисси пайдо бўлади. Агар бирор киши унга қўллаб-қувватлаш ва эътибор бермасдан қолса, бефарқлик депрессияга айланиши мумкин.
Бундай ҳолда қуйидаги ҳаракатлар амалга оширилиши мумкин:
* Инсон билан суҳбатлашинг. Унга таниш бўлганми ёки йўқми, унга бир неча оддий савол беринг: “Сизнинг исмингиз нима?”, “Қандай ҳис қиласиз?”, “Овқат истайсизми?”.
* Жабрланувчини дам олиш жойига олиб боринг ва қулай жойда ёрдам беринг.Унга ухлаш ёки фақат ётиш имкониятини беринг.
* Агар дам олиш учун ҳеч қандай йўл йўқ бўлса (кўчада, жамоат транспортида, шифохонада операция тугашини кутишда), кейин жабрланувчига кўпроқ гапиринг, уни ҳар қандай биргаликдаги ҳамкор фаолиятга жалб қилинг (юриш, чой ёки қаҳва ичиш, бошқаларга ёрдам бериш, ёрдамга муҳтож).
6.7. Айбдорлик ёки уят ҳисси учун ёрдам
* Агар сиз шармандаликдан ёки айбдорликдан азоб чекаётган одам билан бирга бўлсангиз, уни мутахассисга мурожаат қилишга ишонтиришга ҳаракат қилинг. Бу ҳолат кўпинча мутахассис психолог ёки психотерапевтнинг кучини талаб қилади.
* Инсон билан суҳбатлашинг, уни тингланг. Сиз тинглаётганингизни ва уни тушунганингизни аниқланг (“яхши”, “жуда ҳам тўғри”, “шунақа” деб айтинг). Кишини бу борада айбламанг, агар сиз нотўғри иш қилган деб ҳисобласангиз ҳам, унинг ҳаракатларини баҳолашга ҳаракат қилманг. Инсонни у каби қабул қилаётганингизни аниқ билиб олинг. Кишини ишонтиришга уринманг (“сиз айбдор эмассиз”, “бу ҳар бир киши билан содир бўлиши мумкин”). Ушбу босқичда, одамга гапириш, ҳис-туйғуларини айтиб бериш муҳимдир. Маслаҳат берманг, тажрибангиз ҳақида гапирманг, савол берманг, фақат тингланг.
6.8. Предметли ҳаракатлар билан ёрдам бериш
Стрессга ўткир реакция предметли ҳаракатларда намоён бўлиши мумкин, бу эса жабрланувчи ва бошқалар учун ҳам хавфли бўлиши мумкин. Бундай ҳолда, одамни жисмонан тўхтатиш имкониятини топишга ҳаракат қилинг. Унга ёрдам беришга ҳаракат қилишдан олдин, бу сиз учун хавфли эмаслигига ишонч ҳосил қилинг. Эсингизда бўлсин, психологик ёрдам фақат жабрланувчи ўз ҳаракатларида жавоб бера олган тақдирда амалга оширилиши мумкин.
* Инсоннинг эътиборини тортадиган саволларни сўранг ёки уни ўйлайдиган ишни ишониб топширинг. Ҳар қандай интеллектуал фаолият жисмоний фаолликни камайтиради.
* Жисмоний чарчоқни ҳис қилиш учун юриш, бир нечта жисмоний машқлар қилиш, баъзи жисмоний ишларни бажариш мумкин (бирор нарса олиб келиш, қайта ташкил этиш ва ҳ.к.).
* Биргаликда нафас олиш гимнастикасини таклиф қилинг. Мисол учун, бундай:
1. Туринг. Секин нафас олинг, биринчи навбатда кўкракни, кейин қорин бўшлиғини ҳаво билан тўлдиринг. Тескари тартибда нафас олинг - биринчи навбатда ўпканинг пастки қисмлари, кейин эса юқори. 1-2 сонияда пауза қилинг. Машқни яна 1 марта такрорланг.
Секин-аста нафас олиш жуда муҳим, акс ҳолда бошнинг ортиқча кислороддан айланиши кузатилиши мумкин.
2. Чуқур ва секин нафас олинг. Шу билан бирга, ҳар бир жараёнда дам олишни ҳис этишга ҳаракат қилинг. Қўлингизни, елкангизни тозаланг. Уларнинг кучли ва тетиклигини ҳис этинг. Нафасга эътибор беринг, ўзингизнинг кучингизни ва нафас олаётганингизни тасаввур қилинг.
3. Бир мунча вақт (тахминан 1-2 дақиқа) одатда нафас олинг.
4. Яна секин нафас олишни бошланг. Энди бурун орқали нафас олинг ва лабларингизни найча ҳолатида ушлаб туриб оғзингиздан нафас чиқаринг. Машқ жараёнида оловни ўчирмасликка ҳаракат қилиб, шамга диққат билан зарба беришни тасаввур қилинг. Дам олиш ҳолатини сақлаб қолишга ҳаракат қилинг. Машқни 3-4 марта такрорланг.
5. Одатдагидек нафас олинг.