О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

5.4. Стрессга нисбатан ўткир (шиддатли) реакциялар пайтида ўз-ўзига ёрдам кўрсатиш.
Стресс ҳомиладор аёллар учун омадсизлик олиб келиши мумкинлиги кўпчилигимизга аён. Тадқиқот натижаларига кўра, қийналаётган аёлларнинг 70% и бундан 4-5 ой олдин камида битта стрессли вазиятни бошдан кечирган. Энди тананинг стрессга қандай муносабатда бўлиши ҳақида тасаввурга эга бўлишни истасангиз, ўзингизнинг муносабатингизни қуйидаги методика орқали ўрганишингиз мумкин. Жадвалда келтирилган хусусиятлар сизда қанчалик мос келишини баҳоланг ва жавоблар учун тўпланган балларнинг умумий миқдорини ҳисобланг.
Стресс ва сиз

Физиологик белгилар	Ҳеч қачон	Камдан-кам ҳолларда	Баъзан (бир ойда бир мартадан ортиқ)	Тез-тез (ҳафтаси га бир мартадан ортиқ)	Дои мий
Бош оғриғининг кузатилиши	1	2	3	4	5
Мигренлар	1	2	3	4	5
Ошқозон оғриғи	1	2	3	4	5
Босимнинг ошиши	1	2	3	4	5
Қўлларнинг совуқ бўлиши	1	2	3	4	5
Ошқозон зардаси	1	2	3	4	5
Оз- оздан, тез- тез нафас олиш	1	2	3	4	5
Ич кетиши	1	2	3	4	5
Кучли юрак уриши	1	2	3	4	5
Қўлларнинг терлаши	1	2	3	4	5
Кўнгил айниши	1	2	3	4	5
Метеоризм	1	2	3	4	5
Тез-тез сийиш	1	2	3	4	5
Оёқларнинг терлаши	1	2	3	4	5
Терининг ёғланиши	1	2	3	4	5
Қуруқ тери	1	2	3	4	5
Стоматит / жағлар касаллиги	1	2	3	4	5
Аллергия	1	2	3	4	5
Кўкрак ёки юрак соҳасида оғирлик ҳисси	1	2	3	4	5
Бош айланиши	1	2	3	4	5
Ҳайз кўриш касалликлари (аёллар учун)	1	2	3	4	5

21-50 балл-стресс туфайли касал бўлиш эҳтимолингиз кам;

50-80 балл-стресс туфайли касал бўлишингиз мумкин бўлган кичик эҳтимол бор;
80-100 балл-стресс туфайли касал бўлиш эҳтимоли юқори;
100 дан ортиқ балл - эҳтимол стресс сизнинг соғлиғингизга аллақачон таъсир қилгандир.

6- БОБ. ШОШИЛИНЧ ПСИХОЛОГИК ЁРДАМ
6.1. Стрессга нисбатан шиддатли реакция пайтида шошилинч психологик ёрдам кўрсатиш.
Экстремал вазиятга тушиб қолганда, инсон махсус психологик ҳолатни ўз бошидан кечира бошлайди. Тиббиёт ва психологияда бу ҳолат стрессга ўткир муносабат деб аталади. Аввалги бобларда бу таъриф мавжуд эди, энди биз бу ҳақда кўпроқ гапиришга ҳаракат қиламиз. Халқаро касаллик классификаторида ўткир стресс бузилиши психологик ёки физиологик стрессга жавобан психик анормалликларсиз одамларда зўравонликнинг тез ўтиши бузилиш сифатида тавсифланади. Мутахассислар қуйидаги аломатлар кузатилганда стрессга ўткир реакциялар ҳақида гапиришади:
- киши ҳайратда қолиши мумкин, ташвиш, ғазаб, қўрқув, умидсизлик, гиперактивлик (восита қўзғалиши), апатия ва бошқалар ҳам бўлиши мумкин, аммо ҳеч қандай аломатлар узоқ вақт давомида ҳукмронлик қилмайди;
- аломатлар тез ўтади (бир неча соатдан бир неча кунгача);
- стрессли ҳодиса ва симптомларнинг пайдо бўлиши ўртасида аниқ вақтинчалик алоқа (бир неча дақиқа) мавжуд.
Бундай ҳолатни бошдан кечирган киши кўпинча мутахассис психолог ёки шифокорнинг ёрдамига муҳтож бўлади. Психологияда бундай ёрдам фавқулодда психологик ёрдам деб аталади (фавқулодда вазиятларда психологлар томонидан бундай ёрдамни ташкил этиш ва ўзига хос хусусияти ҳақида батафсил маълумот олиш учун кейинги бобда тўхталамиз). Ҳозирги кунда кўриб чиқилаётган асосий масала бу профессионал психологлар томонидан эмас, балки тасодифан ёки бундай шахснинг ёнида бўлган одамлар томонидан бундай қўллаб-қувватлаш учун имконият ва қоидалар ҳисобланади.
Фавқулодда ёрдамни таъминлаш учун тавсиялар (биринчи тиббий ёрдам билан ўхшашлик) икки қисмга бўлинади: биринчи қисми бошқаларга қандай ёрдам бериш кераклиги билан тавсифланса, иккинчи кисмда ўз-ўзига ёрдам беришни назарда тутади.
Бу борада қўрқув, ташвиш, йиғлаш, истерия, бефарқлик, айбдорлик, ғазаб, назоратсиз титроқ каби ҳолатларда ёрдам бериш усуллари қуйидагича кўриб чиқилади.
* Ўз хавфсизлиги ҳақида ғамхўрлик қилиш керак. Қайғу-аламни бошдан кечирган киши кўпинча нима қилаётганини тушунмайди ва шунинг учун унинг руҳий ҳолати хавфли бўлиши мумкин. Сизнинг мутлақ жисмоний хавфсизлигингиз ҳақида ишончингиз комил бўлмаса ҳам, инсонга ёрдам беришга ҳаракат қилманг (ўз жонига қасд қилишга уринаётганда, одам нафақат томдан ўзини ташлайди, балки унга ёрдам беришга ҳаракат қиладиган одамни ҳам тортади. Ёки одамлар тез-тез тасодифий, бегона бўлса ҳам, яқин кишининг ўлими ҳақида хабар берган кишига мушт тушуришади).
* Тиббий ёрдамга эътибор беринг. Бирор кишининг жисмоний шикастланиши, юрак муаммолари йўқлигига ишонч ҳосил қилинг. Агар керак бўлса, шифокорни чақиринг, тез ёрдам чақиринг. Фақат истисно тариқасида баъзи сабабларга кўра тиббий ёрдам дарҳол барила олмаслиги мумкин (масалан, шифокорларнинг келиши кутилиши керак, ёки жабрланувчи изоляция қилинган ёки бинонинг қулаши оқибатида тўсиқ қўйилган ва ҳоказо). Бундай ҳолда, сизнинг ҳаракатларингиз шундай бўлиши керак:
- жабрланганга ёрдам берилаётганлигини хабар қилинг;
- қандай қилиб ўзини тутиш кераклигини айтинг: кучни максимал даражада тежаш; бурун орқали секин, аста нафас олиш бу танада ва атрофдаги маконда кислородни тежаш имконини беради;
-жабрланувчига ўз-ўзини ҳимоя қилиш учун бирор нарса қилишини таъқиқланг.
* Экстремал омиллар (террористик ҳужум, авария, яқинларингизни йўқотиш, фожиали янгиликлар, жисмоний ёки жинсий зўравонлик ва ҳ.к.) таъсири натижасида руҳий жароҳат олган одамнинг ёнида бўлиш, ўз-ўзини назорат қилишни йўқотмайди. Жабрланувчининг хатти-ҳаракати сизни қўрқитмаслиги, безовта қилиши ёки ажаблантирмаслиги керак. Унинг ҳолати, ҳаракатлари, ҳис - туйғулари ғайритабиий шароитларга нормал муносабатдир.
* Агар сиз инсонга ёрдам беришга тайёр эмаслигингизни ҳис қилсангиз, қўрқсангиз, жабрланувчи одам билан суҳбатлашиш ўринсиз, буни қилманг. Билингки, бу оддий реакция ва сиз унга кўмаклашмаслигингизга ҳаққингиз бор. Инсон ҳар доим ноқулай ҳолатларда, имо-ишораларда, интонацияларда носамимийликни ҳис қилади ва ўзини мажбурлаш билан ёрдам беришга уриниши ҳар доимгидек самарасиз бўлади. Буни қила оладиган одамни топинг.
* Психологияга ёрдам беришнинг асосий принципи тиббиётда бўлгани каби бир хил:"зарар қилманг". Инсонга зарар етказишдан кўра асоссиз, мантиқсиз ҳаракатлардан воз кечиш яхшироқдир. Шунинг учун, агар сиз нима қилмоқчи эканлигингиз тўғрилигига ишончингиз комил бўлмаса, ундан қочинг.
Келинг, юқорида санаб ўтилган шартларнинг ҳар бири билан бошқаларга фавқулодда психологик ёрдам усулларини кўриб чиқамиз.