О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

Юксак нерв фаолияти ва И.П.Павлов таълимотининг асосий қоидалари
Нерв системасининг, айниқса унинг юксак участкаларининг фаолияти узоқ, вақтгача текширилмасдан келди.
Рус олимлари нерв системасининг физиологиясини ўрганиш соҳасида жаҳон миқёсида катта хизмат кўрсатдилар.
Рус физиологиясининг отаси И.М.Сеченов (1829–1905) бош миянинг материалистик физиология илмини яратиш йўлларини биринчи бўлиб кўрсатиб берди.
1863 йилда унинг «Бош мия рефлекслари» номли машҳур асари босилиб чикди. Бу асарда Сеченов ўша вақтдаги илғор физиологларнинг ютуқларига ва ўзи олиб борган текширишларга асосланиб, одамнинг психик фаолияти қандайдир исми бор, жисми йўқ, моддий бўлмаган руҳ, жоннинг маҳсули бўлмай, балки фақат миянинг фаолиятидир, деган факрни дадил айтди. Физиология олими бўлган Сеченов материалистик монизмнинг табиий-илмий асосларини яратиб берди. Чернишевский ва ундан олдин ўтган бошқа рус материалистлари материалистик монизмни тараққий қилдирдилар. «Одамдаги пси­хик ва физиологик ҳодисаларнинг иккови ҳам бир хилдаги, бир-бирига яқин ҳодисалар, бир моддий асосдан келиб чиқадиган ҳодисалардир», деб ёзди Сеченов. Психик жараёнларнинг негизи бош мия рефлексларидир, деган таълимотни Сеченов биринчи бўлиб илгари сурди. «Онгли ва онгсиз ҳамма психик ҳодисалар, деб ёзади у, ўзларининг келиб чиқиш жиҳатидан аслида рефлекслардир». Шу билан бирга И.М.Сеченов рефлекснинг марказий қисмини, яъни мияда бўлади. П.И.Иванов жараёнларни ажратади, бу жараёнлар, Сеченовнинг фикрича, психикани вужудга келтиради.
Миянинг рефлектор фаолиятини ўрганиш соҳасида И.М.Сеченов бошлаган ишни И.П.Павлов мустаҳкам экспериментал асосга қўйди, рефлекс тушунчасига янги маъно берди, шартли рефлексларнинг вужудга келиш механизмларини кашф этди, янги илм юксак нерв фаолияти физиологиясини вужудга келтирди, бу нерв фаолияти физиологияси материалистик психологиянинг табиий-илмий асоси, пойдеворидир.
И.П.Павлов ўз текширишларининг психология учун аҳамияти борлигини кўрсатиб ўтган эди, «бизнинг текширишларимиз, деган эди у, психологлар учун жуда катта аҳамиятга эга бўлиши керак, чунки улар кейинчалик психо­логия илмининг асосий пойдевори бўлиши керак деб ўйлайман».
И.П.Павловнинг фикрича, юксак нерв фаолиятининг фи­зиологияси вужудга келиши билан, «психологлар, ниҳоят, ўзлари текширадиган асосий ҳодисаларнинг умумий мустаҳкам заминига, табиий системасига эга бўладилар, шу билан уларнинг одамдаги сон-саноқсиз, тартибсиз туйғуларини системага солишлари осон бўлади.