О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

Функцияларнинг локализацияси (жойлашуви).
Турли психик функциялар фаолияти одатда бош миянинг айрим системасининг қисмларига боғлиқ бўлади.
И.П.Павловнинг текширишларига қадар, функциялар локализацияси ҳақидаги масалада нотўғри фикр юрар эди, яъни мия пўстида ҳар бир психик функциянинг қатъий аниқ маркази бўлади, миянинг муайян анатомик қисми муайян пси­хик функцияни идора этади, деб ҳисобланар эди.
Масалан, кўрув маркази миянинг энса қисмида, эшитув маркази юқори чакка пуштасининг ўрта қисмида, ҳид билиш маркази илмоқсимон пуштада (бу пушта ярим шарларнинг пастки юзасида бўлади), нутқ ҳаракатлари маркази (Брока маркази) чап ярим шарнинг учинчи пешона пуштасида, бировнинг нутқини тушуниш маркази (Вернике маркази) чап ярим шардаги биринчи чакка пуштасининг орқадаги ва ўрта қисмида жойлашганлиги аниқ, деб ҳисобланар эди. Худди шунингдек, оёқ, қўл бармоқлар, тана ҳаракатларининг алоҳида-алоҳида марказлари бор, деб айтилар, «ёзув марказлари», «ўқиш марказлари» ва шунга ўхшаш марказлар бор деб, даъво қилинар эди.
И.П.Павлов функцияларни шу тариқа соф анатомик нуқтаи назардан локализациялашдан тамоман фарқ қиладиган бошқа локализация ҳақида янги таълимот ишлаб чикди.
И.П.Павловнинг тажрибалари шуни кўрсатдики, анализаторларнинг марказий қисмларини мия пўстининг бир-биридан узил-кесил чегара билан ажралган бўлаклари деб тушуниш ярамайди. Хақиқатда бу «марказлар»нинг бир-бирига ўтиши, бир-бирига қўшилиши, бир-бирини қоплаши аниқланди. Масалан, оптик анализаторнинг марказий қисми, ядроси, ёруғлик таъсиротларини юқори даражада синтез ва анализ қиладиган орган – ярим шарларнинг энса бўлакларидадир. Аммо оптик анализаторнинг ҳаммаси шу ерда эмас. Бу анализатор кенг тарқалган катта ярим шарларнинг балки ҳаммасига ҳам тарқалган бўлса эҳтимол.
Бошқа анализаторларнинг «марказлари» тўғрисида ҳам гап шундай. И.П.Павловнинг фикрига кўра, анализаторнинг пўстдаги қисми пўстга (эҳтимол, бутун пўстга ҳам) ёйилган икки хил ҳужайраларни ўз ичига олади: бир хил ҳужайралар энг содда анализ ва синтез функциялар ўтайди, иккинчи хил ҳужайралар ядрони ташкил этади, мураккаб (комплекс) қўзғалишлар ўша ядрода нозик анализ ва синтез қилинади, қўзғовчилар жуда аниқ ажратилади, уларни бундай ажратиш организм ҳаёти учун ниҳоятда муҳимдир.