272
Farg‘ona vodiysida ilgari 50 so‘m turadigan otning narxi 100–200 foizga, 5–9 so‘mlik
qo‘ylar narxi 30–35 so‘mga oshdi. G‘alla va non narxi ancha ko‘tarildi. Chunki Rossiyadan
Turkistonga g‘alla keltirish kamaydi. Natijada rus g‘allasiga umid bog‘lab nuqul paxta ekkan
o‘zbek dehqoni juda og‘ir ahvolga tushib qoldi. Rus g‘allasiga ko‘z tikkan va unga ishongan
Turkiston dehqonlari g‘alla ekin maydonlarini keskin qisqartirib paxta ekiladigan
maydonlarni haddan ziyod oshirgan edilar. 1901-yilda paxta maydonlari 268013 desyatina
bo‘lgan bo‘lsa, 1916-yilda bu ko‘rsatkich 533671 desyatinaga yetgan edi. Urush yillarida
paxtaning bozor narxi oshdi. Bu hol paxta ekuvchi dehqonlarga katta foyda keltirishi mumkin
edi. Ammo bu o‘rinda ham chor hukumati ustasi faranglik qilib to‘qimachilik sanoati
egalarining talablariga ko‘ra paxta savdosi nazoratini o‘z qo‘liga oldi va uning bozor narxini
30–31 so‘mdan, 24,05 so‘mga tushirdi. Bu tadbir mahalliy paxtakorlarga katta zarar keltirgan
bo‘lsa, rus kapitalistlarining hamyonlarini to‘ldirdi. Faqat Tver to‘qimachilik sanoati 1913–
1914-yillarda paxtaning eski narxidan 1.893.000 so‘m foyda qilgan bo‘lsa, 1915–1916-
yillardagi keltirilgan foyda 9.931.000 so‘mga teng bo‘ldi. O‘lka mehnatkashlari bundan
tashqari banklar, firmalar va mahalliy sudxo‘rlardan olgan qarzlari orqasidan ham katta
zahmat chekib, mushkul ahvolga tushgandi. Bular ham yetmagandek 1915-yil 1-yanvaridan
boshlab tub aholidan harbiy xizmatni o‘tamaganlari evaziga daromadlaridan qo‘shimcha
21foiz harbiy soliq olish tartibi ham joriy qilindi.
O‘lka xalqlarining madaniy ehtiyojlarini qondirish masalasiga umuman panja orasidan
qarab kelingan. Bu soha uchun bir kishiga bir yil davomida sarflanadigan mablag‘ atigi 6
so‘m miqdorida bo‘lgan, xolos.
Turkiston xalqlarining tibbiy salomatligi hech kimni tashvishga solmagan. Aholiga
tibbiy xizmat ko‘rsatish ayanchli vaachinarli ahvolda bo‘lgan. Bu holni shunday dalildan ham
bilish mumkinki, 1913-yilda butun boshli Turkiston hududida 212 tibbiyot xodimi bo‘lgan,
xolos. Agar Farg‘ona vodiysida har 50 ming aholiga bittadan tibbiyot xodimi to‘g‘ri kelsa, bu
ko‘rsatkich Qoraqalpog‘iston hududida har bir tibbiyot xodimiga 250 ming kishini tashkil
etgan. Shu bois Turkiston aholisi eng qisqa umr ko‘rgan va bu yerda turli xildagi yuqumli
kasalliklar keng tarqalgan.
Yuqoridagi zikr qilingan sabablarga ko‘ra XX asrning boshlarida, xususan 1917-yilgi
fevral burjua-demokratik inqilobi arafasida Turkiston o‘lkasida g‘oyatda keskin ijtimoiy-
siyosiy vaziyat vujudga keldi. Bundan qo‘rqib qolgan chor hukumati zo‘r berib tub yerli
aholini Rossiya davlatiga nisbatan «sodiq» bo‘lishiga da’vat etar, ularni «vatanparvarlik»
g‘oyalari ruhida tarbiyalashga intilardi. Chor ma’muriyati davlatga qarshi har qanday xatti-
harakatlarni darhol ayovsizlarcha va shafqatsizlik bilan bostirish to‘g‘risida mahalliy
hokimlarga to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘rgazma berdi. Hatto masjid madrasalarda ham oq podsho
hazratlariga hamdu sanolar, unga sog‘liq va uzoq umr tilab «xutba»lar o‘qishga buyruq
berildi.
Do'stlaringiz bilan baham: