O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Furqat (1858-1909).
O`zining xalqchil va demokratik ruhda yozilgan asarlari bilan 
xalq ommasi o`rtasida katta obro` va e`tibor topgan shoirlardan biri Furqat Xolmuhammad 
Zokirjon o`g`lidir. U shoirlar maskani Qo`qonda tug`ilgan. Ammo umrining talaygina qismini 
o`z ona diyoriga sig`magan Furqat Mustamlakachi to`ralar, mahalliy betamiz va farosatsiz 
zolim boyvachchalardan qochib xorijiy mamlakatlarda xoru-zorlikda o`tkazadi. 
Siyosiy dunyoqarashi va saviyasi yetarli darajada charxlanmagan ba`zi bir 
vatandoshlari singari Furqat ham dastlabki davrlarda Turkistonni bosib olgan chor 
ma`murlariga umid nigohini tikadi, hatto rus ilm fani, texnikasi va madaniyatini madh etuvshi 
asarlar yozib, o`z xalqini unga da`vat etadi. «Gimnaziya», «Ilm xosiyati», «Vistavka 
xususida», «Suvorov», «Nag`ma bazmi xususida» kabi yozgan asarlari bu fikrimizning 
isbotidir. Ammo hayot jumboqlari va haqiqati borgan sayin Furqatning ko`zini ocha boradi, 
uning ongi, dunyoqarashi tadrijiy bir tarzda o`sib boradi. Bu o`rinda shoirning «Furqatnoma» 
asari fikrimizga yorqin dalildir. 
«Turkiston viloyatining gazeti»da «Ho`qandlik shoir Zokirjon Furqatning ahvoloti, 
o`zi yozg`oni» sarlavhasi ostida chop etilgan bu asar gazetaningning 1891 yilgi o`n ikkita 
sonida 
alohida 
maqolalar 
tarzida 
berilgan. «Furqatnoma»ning bosh mavzusi-
ma`rifatparvarlikdir. Unda Furqatning Yangi Marg`ilonga (hozirgi Farg`ona shahri), 
Xo`jandga, Toshkentga, Samarqandga qilgan safarlari xotiralar tarzida hikoya qilinsa-da, har 
bir voqea, jarayon tasviri, har bir tafsilot bosh mavzu bilan chambarchas bog`liqdir. Xarakteri 
asarda yorqin namoyon bo`lgan ma`rifatparvar ijodkor zamonasining ilg`or, yuksak ongli 
kishisidir. Uning o`z xalqiga mehr-muhabbati g`oyat kuchli, shu boisdan mustamlakachilarga-
chorizm vakillariga qattiq nafrat bilan qaraydi. Asta-sekin asar qahramoni o`z qarashlarini, 
munosabatlarini o`zgartira boshlaydi. Mavjud shart-sharoitlar, voqelik unga saboq beradi. 
Ma`rifatparvarlik g`oyalarining yetakchiligi «Furqatnoma»- dagi madaniy-ma`rifiy 
muhit tasvirida g`oyat kuchli seziladi. Furqat, avvalo o`zbek madaniyatining ildizlari, 
sarchashmalari haqida batafsil so`z yuritgan. Buning tagida g`oyat ulkan va keng ma`no 
yotibdi. Shoir o`zining qanday ta`lim-tarbiya olganligini, qanday kitoblar mutolaa qilganligini 
bayon etar ekan, istye`dodli, bilimdon kishilarni yetishtirishga qodir shart-sharoitlar chorizm 
istilosidan oldin ham mavjudligini mahorat bilan ko`rsatib o’tadi. O`z xalqi mustamlakachilar 

---

241 
o`ylaganidek «johil, qoloq» emasligi, yuksak madaniyat-ma`rifatga egaligini muallif o`ziga 
xos yo`sinda ifoda etgan. Bu vatanparvar, xalqparvar ijodkor»ning o`z milliy g`ururini,eliga 
mehr-muhabbatini namoyon qilishi edi, istilochilarning kamsitishlariga, zo`ravonliklariga 
qarshi pinxoniy noroziligi, yaShirin isyoni edi. 
Furqat asrlardan beri shakllangan milliy ta`lim tizimi bu sohada darslik qo`llanma 
sifatida foydalaniladigan asarlar haqida ma`lumotlar beradi. U o`qigan kitoblar ro`yxatiga 
nazar tashlasak ajdodlarimizning «atigi ikki foizi savodli» bo`lgani haqidagi gaplar naqadar 
puchligini anglaymiz. Dastlabki boshlang`ich ta`limdan keyin «Qur`oni sharifni xatm qilib, 
«Chor kitob» ibtido qildim» (Furqat. T A 2-tom, 1958, 134-bet) deb yozadi shoir. Shundan 
so`ng u quyidagi asarlarni mutolaa qilish, o`rganish orqali o`z bilimlarini boyitib boradi. 
1.Fariduddin Attor. «Mantiqut tayr», 2.Hofiz Shyeroziy devoni. 3. Mirzo Abdulqodir Bedil 
devoni, 4.Mir Alisher Navoiy «Chor devon», 5.Fuzuliy g`azaliyoti, 6.»Maslaqul muttaqin», 
7.»Avvali ilm» risolasi, 8.»Mu`zi Vazanjoniy» risolasi, 9.»Avomil», «Harakot» risolalari, 
10.»Qofiya» kitobi, 11.»Sharhi mulloyi Jomiy», 12.Risolai Shamsiya». 
Ushbu ro`yxat ta`lim jarayonida badiiy adabiyotning mumtoz namunalari keng o`rin 
olganligini, dunyoni anglash tafakkurini shakllantirish borasida badiiy asarlarga alohida 
ahamiyat berilganini ko`rsatadi. Sharq adabiyotining Navoiy, Attor, Hofiz, Bedil, Fuzuliy 
kabi ulkan namoyandalari ijodi, ularning go`zal va serma`no asarlari yosh avlodning 
ulg`ayishi yo`lida dasturulamal vazifasini munosib bajargan. 
Furqat ijodining mavzusi keng qamrovli va serqirradir. Uning shu kungacha yetib kelgan 
she`riy asarlari sakkiz ming misradan ortiqdir. Bundan tashqari Furqatning proza va 
publitsistikaga oid asarlari ham bor. Shoir faol ilmiy ishlar ham olib borgan, tarix, etnografiya 
vashe`riyat nazariyasiga oid asarlar yozgan. 
Furqat insoniy oliyjanob fazilatlarni ulug`lar ekan, birinchi o`ringa ozodlik motivini 
qo`yadi. Bu hol tushunarlidir, albatta. Chunki buni Furqat yashagan davr va zamon talab 
qilardi. Shoirning lirik qahramoni har qanday qullikning murosasiz dushmani, ozodlik 
erkinliq hurlikning otashin jarchisidir: 
Do`stlar, ayshu tarab, fasli bahor istar ko`ngul, 
Har kuni sahroda sayri lolazor istar ko`ngil. 
Aylamak har sori ohular shikor istar kungul, 
Kabi raftarin ko`rarga qo`hsor istar ko`ngul, 
Dog`i hursand etgusi har ne ki bor istar ko`ngul. 
Ozodlik erkinlik va hurlik g`oyalari turlicha rang-bo`yoqlarda «Fasli navbahor o`ldi», 
«Fasli guldur», «Bahor ayyomida», «Ul qaro ko`z» singari she`rlarida yanada sayqal topadi. 
Furqatning «Sayding qo`yaber sayyod» shy`rida gunohsiz mahbuslarni changaliga 
olgan shafqatsiz zolimlarga qarshi oshkora nafrat sadolari har qanday qalbi tosh o`quvchining 
ham yurak bag`rini tilka-pora qiladi: 
Sayding qo`yaber, sayyod, sayyora ekan mendek 
Ol domini bo`ynidan, bechora ekan mendek 
O`z yorini topmasdan, ovora ekan mendek 
Iqboli nechun, baxti ham qora ekan mendek 
Hijron o`qidin jismi ko`p yora ekan mendek 
Kuygan jigari-bag`ri sadpora ekan mendek. 
Bechorani zulm aylab, qo`l-bo`ynini bog`labsan. 
Har sori chekib-sudrat, o`ldirgalik chog`labsan. 
Ko`ksini jafo birla lola kabi dog`labsan, 
Sot mengaagar qasding olg`usi so`rog`labsan! 
Hijron o`qidin jismi ko`p yora ekan mendek 
Kuygan jigari-bag`ri sad pora ekan mendek. 
Furqat o`zining «Muhammas Muhammad Xudoyorxon tilidan» asarida Xudoyorxonni 
el-yurt g`amini o`ylamagan, faqat shaxsiy manfaat va dabdabani ko`zlagan hukmdor sifatida 
o`quvchi ko`z o`ngida gavdalantiradi. Bu asari N.Ostroumov «Oxborot» jurnalining 1893 
yilgi 8-sonida birinchi marta chop ettirgan.

---

242 
Shunday qilib Furqat chorizm mustamlakachiligi zulmi sharoitida yurt, Vatan va el 
baxti bilan kuyub yongan ma`rifatparvar demokratik shoir sifatida o`zbek adabiyotida 
o`zining munosib o`rniga ega.