O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Muhammad 
Xakimxonto`ra Ma`sumxon To`ra o`g`li
tomonidan yozilgan tarixiy asardir. Unda 
payg`ambarlar haqidagi rivoyatlar, qadimiy Eron, Arab Halifaligi, Somoniylar, Saljuqiylar, 
Xorazmshohlar, mo`g`ullar, Temuriylar va Boburiylar davri tarixidan qisqacha ma`lumotlar 
berilgan. Ayni zamonda ushbu kitobda Buxoro va Qo`qon xonlikninglarining tashkil 
topishidan boshlab XIX asrning 42-yillarigacha bo`lgan davr tarixi o`z ifodasini topgan. 
Ma`sumxon To`ra o`g`li asarda o`zining Rossiyaga, arab mamlakatlari va Eronga qilgan 
sayohatlaridan olgan taassurotlarini ham hikoya qiladi. “Muntajab ut-tavorix” asari XIX asrda 
O’rta Osiyodagi mavjud ijtimoiy-siyosiy tuzum va madaniyatini o`rganishda g`oyatda muhim 
manba`dir. Asarning o`zbek tiliga tarjima qilingan nuchasi Abu Rayxon Beruniy nomidagi 
sharqshunoslik institutida saqlanmoqda (Inv.-594).
Bu davrda badiiy ijod bobida ham ilg`or va yirik mutafakkirlar qalam 
tebratganlar.Jumladan, o`zbek va fors-tojik tillarida ijod qilgan Mutribiy “Tazkirot ash-
shuaro” kitobida badiiy ijod bilan shug`ullangan 320 dan ortiq shoir va yozuvchilarning 
nomlarini tilga oladi. Afsuski ularning bosib o`tgan ijodiy yo`llari to`g`risida yetarli 
ma`lumotlarga ega emasmiz. 
XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrda yashab ijod etgan qalam sohiblaridan biri 
Voladir
. U tahminan 1786-1793 yillarda Buxoro amirligiga qarashli Yangiqo`rg`on hududida 
tavallud topgan. Vola qo`zi tug`ma ojiz bo`lsada, favqulodda kuchli aql, xotira, qobiliyat va 
yoqimli ovoz egasi bo`lgan. 
Shoir amirlikni larzaga solgan qipchoqlar qo`zg`oloni (1821-1826) ga xayrixohlik 
bilan qaragan, xalq boshiga tushgan kulfat va mashaqqatlarni u bilan birga kechirib, 
jabrdiydalar xuquqlarini himoya qilgan va ilg`or qarashlari uchun hokimlar tomonidan 
iskanjaga olingan. 
Vola o`zbek va fors-tojik tilida ikki devon tuzgan bo`lsada u hozirgacha topilgan 
emas. U she`r va g`azallarida ulug` insoniy fazilatlar, haqiqiy va sof sevgi va muhabbatni 
kuylaydi. Buni biz Navoiy, Mahzun va Xofiz g`azallariga yozgan muhammaslarida yanada 
yorqinroq ko`ramiz. 
Shoir Vola 1872-1873 yillarda qashshoqlik va muxtojlikda vafot etgan. 
XIX asrdagi o`zbek va tojik adabiyoti tarixida salmoqli o`ringa ega bo`lgan, ammo 
ijodi yetarli darajada o`rganilmagan shoir va tabib