O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Ташқи
хавфлар
хавфлар
: 
: 
чегарадан
чегарадан
ўтиб
ўтиб
келган
келган
ҳар
ҳар
бир
бир
киши
киши
, 
, 
қўшни
қўшни
давлатлардаги
давлатлардаги
аҳвол
аҳвол
синчковлик
синчковлик
билан
билан
ўрганилган
ўрганилган
. 
. 
Амир
Амир
Темур
Темур
саройида
саройида
жосуслик
жосуслик
хизмати
хизмати
кучайтирилган
кучайтирилган
Сарой
Сарой
, 
, 
девонни
девонни
қўриқловчи
қўриқловчи
16000 
16000 
киши
киши
дан
дан
иборат
иборат
доимий
доимий
бўлинма
бўлинма
мавжуд
мавжуд
б
б
ў
ў
лган
лган
Давлат
Давлат
ерлари
ерлари
–
–
Мовароуннахр
Мовароуннахр
, 
, 
қ
қ
арам
арам
вилоятлар
вилоятлар
, 
, 
чегара
чегара
худудларни
худудларни
қўриқловчи
қўриқловчи
қўши
қўши
н
н
дан
дан
иборат
иборат
доимий
доимий
бўлинма
бўлинма
лар
лар
мавжуд
мавжуд
б
б
ў
ў
лган
лган
ДАВЛАТ МУДОФААСИ
А
М
ИР
ТЕМ
У
Р
ҲА
РБИЙ
Қ
Ў
Ш
ИНИНИНГ
ТУ
ЗИЛ
ИШ
И
(
Ам
ир
Те
м
ур
қў
ш
и
н
ид
а
ж
ам
и
313 
а
м
ир
ф
а
о
л
ия
т
кў
рс
а
тг
а
н
)
10 
10 
лик
лик қ
исмни
исмни ў
нбоши
нбоши
бош
бошқ
арган
арган
100 
100 
лик
лик қ
исмни
исмни
юзбоши
юзбоши
бош
бошқ
арган
арган
1000 
1000 
лик
лик қ
исмни
исмни
мингбоши
мингбоши
бош
бошқ
арган
арган
. 
. 
У
У
амир
амир
деб
деб
аталган
аталган
10 000 
10 000 
лик
лик
(
(
туман
туман
)
)
–
–
туманбоши
туманбоши
ёки
ёки
н
нў
ён
ён
бош
бошқ
арган
арган
1-
даражали амир
1000 
қўшин сардори
2-
даражали амир
2000 
қўшин сардори
3-
даражали амир
3000 
қўшни сардори
4-
даражали амир
3000 
қўшин сардори
5-
даражали амир
5000 
қўшин сардори
6-
даражали амир
6000 
қўшин сардори
7-
даражали амир
7000 
қўшин сардори
8-
даражали амир
8000 
қўшин сардори сардори
9-
даражали амир
9000 
қўшин сардори
10-
даражали амир
10.000 
қўшин сардори
11-
даражали амир
11000 
қўшинсардори
12-
даражали амир амир
–
ул умаронинг ноиби
АМИР
–
УЛ УМАРО ҚЎШИН сардори ҳисобланган
Бе
кл
а
рбеги
-
лар
 
 
 
 

---

48 
Temurning tashqi siyosati.
Sohibqiron qaysi bir mamlakatga lashkar tortib borishidan 
qat’i nazar, u adolatni himoya qilgan insof va diyonat uchun jangga kirgan. Aksariyat hollarda 
kelib chiqqan urushlar Amir Temurning Raqiblari adolatsizligi, insof diyonatsizligi, 
imonsizligi aybi bilan kelib chiqqan. Ana shu ma’noda Amir Temurning Xorazm bilan 
bo‘lgan munosabatlari yorqin misol bo‘la oladi. Hazrat Sohibkiron Markazlashgan davlat 
tuzib mo‘g‘ullarni Movarounnahr hududidan haydab chiqargach, Xorazm masalasini adolatli 
hal qilishga kirishadi. AmirTemur Boyazid bilan o‘zaro diplomatik yozishmalar olib borish 
bilan bir qatorda Turkiya bilan bo‘lajak to‘qnashuvda Trapezund va Konstantinopol harbiy 
kemalaridan foydalanishga harakat qiladi. O‘zaro yordam masalasida Amir Temur 
Konstantinopol noibi Ioaan VII bilan ham yozishmalar olib boradi. Amir Temur Frantsiya 
qiroli Karl VI (1360-1422) Angliya qiroli Genrix IV (1399-1413) Kastiliya va Leon qiroli 
Genrix III lar bilan diplomatik aloqalar o‘rnatib , yozishmalar olib boradi. Vizantiya 
imperatoridan boj olib uni bevosita buysundirish bilan kifoyalangan Amir Temur 1402 
yilning yozida Frantsiya va Angliyaga maxsus elchilar orqali Karl VI va Genrix IV 
nomlariga maktublar yullaydi. Frantsiya qiroli Karl VI 1403 yilning 15 iyunida Amir
Temurga yo‘llanganllan javob maktubidan ma’lum bo‘lishicha Amir Temur takliflari 
Frantsiya tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilingan. 
Davlat boshqaruvi tizimining eng muhim tarkibiy qismi qo‘shin bo‘lib, uni
takomillashtirish va mustahkamlashga Temur alohida ahamiyat bergan. Amir Temur
jahon harbiy san’ati tarixida birinchi bo‘lib qo‘shinni jang maydonida yetti qo‘lga 
(qismga) bo‘lib joylashtirish tartibini joriy qildi .
Temur o‘z armiyasining jangovor
tayyorgarligiga alohida e’tibor berish bilan birgalikda ularning moddiy ta’minoti
to‘g‘risida ham doimo g‘amxurlik ko‘rsatgan. U o‘z tuzuklarida ham bunga alohida
tuxtalib utgan. SHuning uchun ham uning sadoqatli, mustahkam, jangovor qo‘shini 
hamisha zafarlar ketidan zafarlar quchdi. 
Turli mamlakatlarni bog‘lovchi savdo karvonlari bexatarligi, osoyishtaligini
ta’minlash, ayniqsa Buyuk Ipak yo‘li shuhratini tiklash borasida qilingan sa’y harakatlar
bu borada muhim ahamiyat kasb etadi. Natijada SHarqu-Farb, Janubu-SHimol o‘rtasidagi
elchilik, diplomatik va savdo tijorat munosabatlari yanada kuchaydi, bu esa Temur
davlatining ijtimoiy iqtisodiy va madaniy yuksalishida hal qiluvchi rolь uynadi. Amir 
Temur mohir diplomat sifatida qaysi mamlakat bilan aloqa bog‘lashga yo‘l tutsa, u
dastavval, ikki o‘rtadagi har bir masala, muammoni urushsiz, nizolarsiz tinch, muzokaralar 
yo‘li bilan hal etishga intilgan boshqa hukmdorlarni shunga da’vat etgan. Urush
harakatlariga esa faqat noiloj xollardagina izn berilardi. Xususan, Sohibkironning Oltin
Urda xoni Tuxtamishxon, Turkiya sultoni Boyazid Yildirim singari hukmdorlar bilan 
avval boshda olib borgan muloqotu yozishmalari ham bundan guvohlik beradi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

49 
 
 
4-ma’ruza: Temuriylar davrida Movarounnahr va Xuroson. (2 soat) 
Reja: 
 
1)
 
Amir Temur vafotidan so’ng toju-taxt uchun kurashning yuzaga kelishi; 
2)
 
Mirzo Ulugbek hukmronligi davrida Mavoraunnahr; 
3)
 
Temuriylar saltanatining inqirozga yuz tutishi va parchalanib ketishi. 
 
 
Sohibqiron Amir Temur Xitoyga qilinayotgan harbiy yurish vaqtida qattiq og’rib, 1405-
yil 18-fevral kechasi O’tror hokimi Berdibekning saroyida vafot etadi. O’z davrining mohir 
tabiblari va ularning sardori bo’lmish taniqli tabib Fayzulloh Tabriziyning davo-korlari buyuk 
hukmdor tanasidagi og’irlikka davo bo’la olmadi. Qazosiga qadar ixtiyori o’zida bo’lgan 
Sohibqiron Amir Temur o’ziga voris va taxt valiahdi etib nevarasi Pirmuhammad Jahongirni 
vasiyat qilib qoldiradi. Amir Temur barpo etgan buyuk saltanat (jami o’z ichiga 27 ta o’lka va 
viloyatlarni jam etgan) garchi Temurning mahorati va kuch-qudrati ila mustahkam turgan 
bo’lsa-da, lekin u ichki jihatdan siyosiy ancha zaif, umumiqtisodiy asosga ega bo’lmagan edi. 
O’g’illari va nabiralariga mamlakatning qism-qismlarga bo’lib berilganligi va suyurg’ol 
tartibi ham Temur davlati parokandaligini kuchaytirar edi. Temur jasadi Samarqandda dafn 
etilishi va motam marosimlari tugamasdanoq, toju-taxt uchun shahzodalar o’rtasida o’zaro 
kurash kuchayib ketdi. 
Qobul va shimoliy Hind mulklarining hokimi bo’lmish, Pirmuhammadni ko’pchilik taxt 
egasi sifatida ko’rishni xohlamas ham edi. Buning ustiga u ancha uzoqda bolib, Samarqandga 
tezlik bilan yetib kelish uchun imkoni ham yo’q edi. Temur vafotidan so’ng Movaraunnahr, 
Xuroson, Eron, Ozarbayjon, Iroq va boshqa yerlarda notinchlik boshlanib, g’alayonli 
vaziyatlar yuzaga kela boshladi. Sekin asta Temur kuch-qudrati bilan barpo etilgan buyuk 
saltanatga putur yeta boshladi. Fosih Havofiy Temurdan song tirik qolgan uning o’g’il va 
nabiralarini sanab, jami ularning soni 36 taga etishini ta’kidlagan edi. Ayniqsa ular orasida 
Shohruh (1377-1447)ni va uning o’g’li Ulug’bek (1394-1449) alohida hurmat bilan tilga olib 
o’tilgan. Shu davr muarrihlari taxt egaligiga ko’proq Shohruhni ma’qul ko’rib, uning insoniy 
sifatlariga yuqori baho berar edilar. Shohruh taxt egasi bo’lishidan avvalroq ham o’zining oqil 
va ilmli, zukko va taqvodorlik sifatlari bilan hurmat qozongan edi. Shuningdek, bu vaqtda 
Temurning boshqa bir o’g’li Mironshoh (1366-1408) ham hayot bo’lib, u ham asosiy taxt 
da’vogarlaridan biri hisoblanar edi. 
Temurning sadoqatli amirlaridan ko’pchiligi, jumladan Shohmalik va Shayx 
Nuriddinlar ham toju taxt Shohruh Mirzoga tegishi tarafdori edilar. Shunday bir vaqtda 
Mironshoh Mirzoning o’g’li, shimoliy yerlar (Toshkent, Sayram, Turkiston) hokimi Xalil 
Sulton (1384-1409) shoshilinch ravishda, o’zining ming chog’li askari bilan 1405 yilning 18 
mart kuni Samarqandni egallaydi va o’zini Movaraunnahr hukmdori deb e’lon qiladi. Hatto u 
Pirmuhammadga tegishli Amudaryoning o’ng betidagi yerlarni ham o’z tasarrufida deb e’lon 
qiladi. Avval boshida uni qo’llagan Movaraunnahr amirlari, harbiy sarkardalar ko’p o’tmay 
undan ixloslari qayta boshlaydi. Xalil Sulton va ayniqsa uning xotini Shodimulk poytaxtda 
ko’plab nojoiz ishlarga izn berishadi, Temur davridayoq nufuzli bo’lgan ba’zi amaldor, 
zodagonlar mulklarini tortib ola boshlashadi. 
Davlat xazinasi o’z holicha sovurila boshlanib, hokimiyatga ko’plab nomaqbul kishilar 
kela boshlaydi. Shohruh bilan birinchi o’zaro nizodan so’ng Xalil Sulton garchi uning oliy 
hukmdorlik huquqini tan olsada, Movaraunnahr uning ixtiyorida qolajagini ma’lum qiladi. 
Xalil Sultonni Iroq tomonidan boshqa bir kuch otasi Mironshoh Mirzo ham qo’llab-quvvatlay 
boshlaydi. Siyosiy kaltabinlik yo’lini tutgan Xalil Sultondan norozilik tobora kuchaya 
boshlaydi. Farg’ona hokimi Amir Xudoydod Xalil Sultonga qarshi bosh ko’taradi. 
Shohruhning sadoqatli kishisi bo’lmish Shayx Nuriddin O’tror hokimi, o’z ukasi bo’lmish 
Berdibek bilan birga boshqa bir isyon ko’-tarilishiga sababchi bo’ladi. Xalil Sultonning ukasi