O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Tasviriy san’at.
Chor Rossiyasi Turkiston o`lkasini o`z mustamlasigaaylantirgan XIX 
asrning ikkinchi yarmida o`lkaning ijtimoiy-madaniy hayotidaalbatta ba`zi bir ijobiy 
o`zgarish va yangiliklar bo`ldi. Bu o`zgarishlar va yangiliklar mustamlakachilar tomonidan 
yerli xalqlarning talab va ehtiyojlarini qondirish maqsadida ro`yobga chiqarilgani yo`q. Balki, 
birinchi navbatda vaasosan bosqinchilarning talablari va manfaatlari nuqtai-nazaridan amalga 
oshirildi. Ana shunday yangilik va o`zgarishlardan biri o`lkadaaholiga xizmat qiluvchi 
madaniy-ma’rifiy 
muassasalarining 
paydo 
bo’lishidir. 
1870 
yilda 
Toshkentda
kutubxona
tashkil qilinadi. Kutubxona uchun Peterburg va Moskvadan 1867 yilda 
yuborilgan dastlabki kitoblar zo`r qiyinchiliklar bilan 1868 yilda Toshkentga yetib kelgan edi. 
Bu kitoblar asosan O’rta Osiyoni va unga qo`shni bo`lgan mamlakatlarni o`rganishga va 
boshqa masalalargaaloqador adabiyotlar edi. Kutubxona fondi mutlaqo rus tilida bo`lib, uning 
o`quvchilari ham asosan rus ofitserlari, amaldorlari, va ularning oilalaridan iborat edi. 
Dastlabki kitobxonlar to`g`risidagi ma`lumot 1870 yil may oyidan 1871 yil sentyabrgacha 
bo`lgan davrgaaloqadordir. Hammasi bo`lib 75 kitobxon bo`lgan, shundan 45 nafari ofitser, 
19 nafari amaldor, 4 nafari savdogar, 2 kishi ruhoniy, bir kishi mahalliy maktab talabasi edi.
2
Shunday bo`lsada, Kutubxona har holda ma`rifiy ish bilan shug`ullandi va o`lkada 
XIX asr rus adabiyotining demokratik g`oyalarini tarqatishda ma`lum rol o`ynadi. Biroq 70-
1Bu haqida qarang: O’zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. Tuzuvchilar 
H.Sodiqov, R.Shamsutdinoc, P.Ravshanov,Q.Usmonov, “Sharq”, T., 2000.253-277-betlar.Kаrimov Sh., Shаmsutdinov R. Turkiston Rusiya 
bosqini dаvridа. Аndijon, 1995.90-159-betlar.
2Dmitrovskiy N.А. Dvаdtsаtipyatiletiye Turkestаnskoy publichnoy biblioteki «Turkestаnskiye vedomosti», 1895, № 15,18,28,33,37. 

---

237 
80 yillarda Rossiyada madaniyat va xalq maorifi 60-yillarda qo`lga kiritgan demokratik 
xuquqlarni yo`q qilishga intilgan reaktsiyaning hujumi boshlanib ketdi. Bu hujumdan 
kutubxona ham chetda qolmadi. 1882 yil dekabrda Turkiston general-gubernatori 
M.G.Chernyaevning buyrug`i bilan alohida ishlar bo`yishaamaldor, «Peterburg xarobalari» 
asarining muallifi, reaktsion yozuvchi V.V.Krestovskiy kutubxonani taftish qiladi. U o`zining 
Chernyaevga yozgan raportida : «Rus mualliflaridan Saltikov, Dobrolyubov, Pisaryev, 
Nekrasov va Shiller (A.Mihaylov) asarlariga talab eng ko`p ekanligi ma`lum bo`ldi», deb 
yozadi. Ushbu raportgaasosan general Chernyaev 1883 yil 1 yanvardan e`tiboran kutubxona 
faoliyatini to`htatish to`g`risida buyruq berdi. Jamoatchilikning talabi bilan 1889 yilda 
kutubxona yana o`z ish faoliyatini boshlaydi. 
O’rta Osiyoni o`rganish bilan shug`ullangan taniqli rus olimlari–arxeolog 
V.L.Vyatkin, akademik V.V.Bartold va boshqalar kutubxonaga faol yordam berib turishgan, 
natijada kutubxona qimmatli asarlar va materiallar bilan to`lib borgan. 
«Umuman O`rta Osiyoga, ayniqsa Turkiston o`lkasiga oid asarlar va maqolalarning 
Turkiston to`plami kutubxona fondlarida to`plangan manbalarning ajoyib majmuasi bo`ldi. 
Bu to`plam 594 tomdan iborat bo`lib, inqilobgacha bo`lgan Turkiston haqidagi kitoblardan, 
ro`znoma va oynomalardan olingan maqolalardan tashkil topgan. To`plamning 416 tomi 
mashhur rus bibliografi V.I.Mejov tomonidan tayyorlangan. Bu tomlarga 1867-1887 yillarga 
oid materiallar kiritilgan. So`ngra to`plam ustida olib borilayotgan ish to`htab qolgan va 1907 
yildan 1917 yilgacha bo`lgan davrda har xil bibliograflar to`plamning 175 tomini tuzganlar1». 
XIX asrning 80-90 yillarida Toshkent va boshqa yirik shaharlarda turli ilmiy 
jamiyatlar (arxeologiya, jug`rofiya, etnografiya kabilar) tashkil etilgan. 1896 yilda Samarqand 
«Tarixiy muzyey» ish boshladi. Bir qator ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirildi. Bu borada rus 
olimlari I.V.Mushketov, N.A.Severtsov, A.P.Fedchenko, P.P.Semenov-Tyan-Shanskiy, 
N.M.Prjevalskiy va boshqalar samarali ishlar olib bordilar. Turkiston xalqlari tarixini 
o`rganish va yoritish xalqimizning o`tmish madaniyatini ilmiy tadqiqot qilishda sharqshunos 
olimlar V.V.Radlov, V.V.Bartold, Ye.E.Bertels va boshqalarning xizmatlari oz emas. Shu 
davr mobaynida bir qator ijodkor rus adiblari asarlarining mahalliy xalqlar tillariga o`girilishi 
ham ijobiy faoliyatlardan hisoblanadi. 
1868 yilda Toshkentda birinchi bosmaxonaning tashkil etilishi bilan Turkistonda kitob 
bosish, matbaachilik yo`lga qo`yildi. 1870 yilda bir qator kattaroq boshqa bosmaxona tashkil 
etilgandan keyin, «Turkestanskiye vedomosti» gazyetasi chiqarila boshlandi. Shu yildan 
e`tiboran bu gazetaning o`zbek va qozoq tillarida (arab alfavitida) ilovalari chiqa boshladi. 
Ana shu tariqa Turkistonda vaqtli matbuot tarixi o`z ilk qadamini tashladi. Huddi shu 1870 
yilning oxirlarida Xorazmda ham toshbosma paydo bo`ldi. 1880 yilda Navoiyning «Hamsa»si 
(«Xayratulabror»ning birinchi kitobi), «Devoni Munis» va «Devoni Raji» asarlari bosilib 
chiqdi. 1883 yilda «Toshkentda toshbosmada birinchi marta So`fi Olloyorning «Kitobi 
sabotulojizin»i bosilib chiqdi. Shu davrdan boshlab o`zbek va tojik tillaridagi kitoblar asosan 
toshbosmada chiqadigan bo`ldi. Turkiston xalqlari hayotida toshbosma katta rol o`ynadi.