O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Birinchi bosqich 
– 1864 – 1873 yillar, xon hukmronligining 
dastlabki o‘n yilligi bo‘lib, bu davrda Muhammadxon Rahimxon II davlatni mustaqil 
boshqarib, mamlakatda tinchlik va farovonlikni qaror toptirish, qishloq xo‘jaligi, savdo-sotiq 
va hunarmandchilik, fan va madaniyatni yuksaltirish yo‘lida ulkan ishlarni amalga 
oshirdi. 
Ikkinchi bosqich 
– 1873 yil avgustdan 1910 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. 
1873 yilda Xiva general Kaufman boshchiligidagi rus qo‘shinlari tomonidan bosib olingach, 
tuzilgan sulhga binoan Xiva xonligi Rossiyaga qaram davlatga aylandi. Bu davrda 
Muhammadxon Rahimxon II ning faoliyati Rossiya hukumati tomonidan qat’iy cheklandi va 
nazorat ostiga olindi. Shunga qaramasdan xon o‘zining adolatparvarlik va bunyodkorlik 
faoliyatini davom ettirdi. 
Muhammadxon Rahimxon II vafotidan so‘ng taxtga uning o‘g‘li Sayid Isfandiyor 
(1910-1918 yy.) o‘tirdi. Isfandiyorxon xonlik davrini yangiliklardan boshladi. Uning farmoni 
bilan xonlik aholisi qadimdan to‘lab kelayotgan soliqlarning bir necha turi qisqartirildi. 
General-mayor unvoniga ega bo‘lgan Isfandiyorxon ham otasi kabi rus hukumatiga tobe edi. 
Uning davrida xonlikda bir qancha qo‘zg‘olon bo‘lib o‘tdi. Xon bu qo‘zg‘olonlarni ruslar 
yordamida bostirdi. 1918 yil 1 oktyabrda turkman Qurbon Muhammad Sardor 
(Junaidxon)ning buyrug‘i bilan Isfandiyorxon o‘ldirildi. Hokimiyatni Junaidxon o‘z qo‘liga 
oldi. Ammo, u Xiva taxtiga o‘tira olmas edi. Shu bois ham Isfandiyorxonning ukasi Said 
Abdullaxon (1918-1920 yy.) nomigagina xon qilib ko‘tarildi. 1920 yil 2 fevralda Xivaga kirib 
kelgan qizil armiya qo‘shinlari Junaidxon lashkarlarini tor-mor etib, hokimiyatni sovetlarga 
topshirdi. 
 

---

163 
Xiva xonlari [Sagdullayev A. S. va boshq. O‘zbekiston tarixi…, 253 b. Qisman