O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Anushaxon (1664-1687
)ga topshirdii. Oradan ko`p vaqt o`tmay Xorazmning bu 
ma`rifatparvar hukmdori 1664 yil aprel oyida vafot etdi. Xiva bilan Buxoro o`rtasida urush 
mojarolari Anushaxon davrida ham davom etdi. Xiva qo`shinlari Buxorogacha yetib bordilar, 
hatto Jo`yborni talon-taroj qiladilar. Xivaliklarning Buxoroga eng katta hujumlari 1685 yilda 
bo`ladi. Ular Samarqandni egalladilar. Samarqandliklar Anushaxonni o`z xonlari deb e`lon 
qiladilar. Ammo Buxoro qo`Shinlari G’ijduvon yonida xivaliklarni tor-mor keltirishga 
muvaffaq bo`ldilar. Bu g`alabadan so`ng Anushaxonda Samarqandni tashlab chiqishdan 
boshqa iloji qolmadi. 
Xivaliklarning Buxoroga to`htovsiz qilib turgan yurishlari Buxoro xoni va uning 
hukumatini Xiva xonligiga nisbatan makr va hiylalar yo`lini ishlatib kurashishga majbur etdi. 
Buxoro xoni Subxonqulixon Xivada maxsus guruh tashkil qiladi va guruh orqali 
Anushaxonning o`g`li Irnoqni qo`lga oldi. Irnoq o`z otasining (1687) ko`zini ko`r qiladi, lekin 
o`zi ham uzoq yashamadi. Chunki xivaliklarning Buxoroga uyuchtirgan navbatdagi 
hujumlaridan keyin zaharlab o`ldirildi. Bu dalil Buxoro manba`larida beriladi. Lekin tarixchi 
Munisning ma`lumotlariga ko`ra bu soxta Irnoq bo`lgan, haqiqiy Irnoq esa ancha ilgari 
Orolda to`plangan ko`chmanchi o`zbeklar bilan bo`lgan jangda o`ldirilgan. Xivada tashkil 
etilgan Subxonqulixon guruhi shu darajada puxta ish olib bordiki, 1688 yilda Xivadan 
Buxoroga maxsus vakil yuborilib Subxonqulixondan Xivani Buxoro fuqaroligiga olish iltimos 
qilindi. Subxonqulixon Xiva taxtini boshqarishni Shohniyozga topshirdii va uni «eshik og`a» 
unvoni bilan taqdirladi. U keyichalik Xiva xoni unvoniga ega bo`ldi. 
Xonlikni boshqarish va idora qilishni uddasidan chiqishga ko`zi yetmagan va o`z 
ojizligini sezgan Shohniyoz Subxonqulixonga hiyonat qiladi va shimoldagi rus podshosining 
soyasida o`z hokimiyatini saqlab qolmoqchi bo`ldi. U 1700 yilda Subxonqulixondan 
yashirincha Pyotr I ga elchi yuborib Xivani Rossiya fuqaroligiga qabul qilishni so`radi. Bu 
hol aslida turkiy millatlarning milliy manfaatlariga dastlabki va hech kechirib bo`lmaydigan 
hiyonat bo`lib, rus mustamlakachilarining o`lkamiz hududlarini bosib olishi vaasoratga solishi 
uchun yo`l oshib berishdan iborat edi. 

---

154 
Xullas bu davrda Xiva xonligi ziddiyat, qarama-qarshiliklar va g`ulg`ulalarning O’rta 
tugunigaaylangan edi. Shimolda Rossiya, Janubda Eron va Janubiy Sharqda Xivaga yon 
qo`shni bo`lgan Buxoro chigal tugunni o`z foydasiga hal qilishga intilar edi. Bu hol 
ayniqsa