O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Umarxon xonlikning qilgan davr (1810-1822)
da Qo`qon xonligi hududlari yanada 
kengaytiriladi.Turkiston shahri va qozoq dashtlarining kattagina qismini egallab oldi. 
Toshkent, Buxoro va Xivadan Orenburgga boradigan karvon yo`llari tutashgan joyda Oq-
machit (hozirgi Qizil O`rda), CHo`loq va So`zak qal`alari quriladi. Umarxon 1817 yilda 
O`ratyepani egallaydi. 1818 yili u «amir al-muslimiyn» unvonini oladi. 
Umarxon hukmronligi davrida Qo`qon xonligida bir qator ijobiy va foydali ishlar 
amalga oshiriladi. Davlat ishlari tartibga solinadi. Qishloq xo`jaligi, hunarmandchilik va 
savdo bir qadar rivojlanadi. Umarxon fan, maorif va madaniyatga katta e`tibor beradi. Uning 
1
Ibrat
. “Farg’ona tarixi”. Meros. T., “Kamalak”, 1991 yil, 287-bet.

---

130 
o`zi shoirlik qobiliyatiga ega edi. Shul bois xonlikning saroyida ijod ahlining yetuk 
namoyondalari makon topgan edilar. Xalq maorifi ham ancha taraqqiy etadi. Bir qancha 
madrasa va maktablar, shu jumladan qiz bolalar uchun alohida maktablar ochiladi. 
Bunday oliyjanob ishlarni amalga oshirishda Umarxonning umr yo`ldoshi, o`z 
davrining oqila va dono mutafakkiri, ijodkor shoira Komila-Mohlaroyimning ta`siri va 
xizmati beqiyos kattadir. U o`zbek adabiyotida Nodira tahallusi bilan nom chiqargan. 
Umuman, Umarxon hukmdorligi vaqti qo`qonliklarning eng kuchaygan davri bo`ldi. 
Bunday hol uning o`g`li Madalixon davrida ham ko`zga tashlanadi. 
Qo’qon-Buxoro munosabatlari.
Umarxon vafot etgach, taxtga uning 12 yashar o`g`li 
Muhammad Alixon (Madali)(1822-1842) 
o`tiradi. Muhammad Alixon davrida daxshatli 
bosqinchilik urushlari davom etadi. 1834 yilda Qo`qon askarlari Qorategin, Ko`lob va 
Darvozni egallaydilar. 1826-1829 yillarda Qashg`arga qarshi bir necha bor yurishlar 
uyushtiriladi. Qo`qon-Buxoro munosabatlari keskinlashib, dushmanlik kuchayadi. Xonlikning 
dushmanlari, ya`ni ayrim mahalliy bek va ruhoniylar oshkora bosh ko`tarib chiqishga 
botinaolmay, yordam so`rab Buxoro Amiri Nasrulloxonga murojaat etadilar. Ular Muhammad 
Alixonni o`z o`gay onasiga uylangan, kofir deb e`lon qiladilar. 1840 yilda Qo`qon bilan 
Buxoro o`rtasidagi urush Muhammad Alixonning mag`lubiyati bilan yakunlanadi. Qo`qon 
xoni o`zini Buxoro amiriga tobe deb tan olishga, Xo`jand shahrini Buxoroga topshirishga 
majbur bo`ladi. U ukasi Sulton Mahmud foydasiga 1842 yili taxtdan voz kechadi. 1842 yil
amir Nasrulloxon yana Qo`qon ustiga lashkar tortib keladi. U shaharni egallab yondiradi, 
xalqni talaydi. Atoqli o’zbek yozuvchisi Abdulla Kodiriy o’zining «Mehrobdan chayon» 
romanida Nasrulloning islom shariatini himoya qilish bahonasida Qo’qon xonligiga 
vahshiylarcha yurish qilib, shahar va qishloqlarni yondirib, xonavayron qilgani va ming-
minglab begunoh oddiy odamlarning qonlarini to’kkanligini juda ko’plab dalillar asosida va 
badiiy buyo’qlarda yoritadi. (Nasrullo xon o’rdasiga kirib, aka-uka Muhammad Ali va Sulton 
Mahmudxonni so’ydiradi. Har ikkala tomondan ko’plab odam qiriladi. Shular qatorida 
Muhammad Alining onasi, mashhur o’zbek shoirasi Mohlaroyim (Nodirabegim), uning eng 
yaqinlari Xushxolbibi, Norbibi va boshqalar ham o’ldiriladi. Nasrulloxon Qo`qon xonligini 
Buxoro amirligiga qo`shib olinganligini e`lon qiladi. Qo`qonga Ibrohim dodhohni noiblikka 
va boshqa shaharlarga o`ziga sodiq beklarni tayinlab Nasrulloxon Buxoroga qaytib ketadi. 
Ammo oradan uch oy o`tgach 1842 yilning yozida Qo`qonda Ibrohim dodhohga qarshi 
qo`zg`olon ko`tariladi va Nasrulloxon hokimiyati ag`darib tashlandi. Qo`zg`olondaasosiy rol 
o`ynagan qipchoqlar Qo`qon xonligida yetakchi mavqeiga chiqib oladilar. Norbo`tabiyning 
ukasi